Twee keer zoveel mensen in armoede door overheidsfout

Ongeveer tienduizend gezinnen leven in armoede door een fout van de overheid. Dat zijn er bijna twee keer zoveel als tot nu toe gedacht werd. Zij moeten toeslagen terugbetalen waar zij recht op hebben, waardoor hun inkomen daalt tot onder het bestaansminimum.

Dat blijkt uit een kabinetsreactie op schriftelijke vragen van partijloos Tweede Kamerlid Pieter Omtzigt. Hij stelde die vragen namens elf Kamerfracties na berichtgeving in NRC over deze problematiek.

NRC beschreef deze maand hoe dit probleem speelt bij een specifieke groep van ongeveer 5.700 gezinnen: samenwonende stellen van wie de ene partner geen inkomen heeft en de andere een kleine UWV-uitkering of een heel laag salaris. Samen worden zij aangevuld tot bijstandsniveau, door de gemeente. Zij hebben dus twee inkomstenbronnen.

Lees ook: Al jaren in armoede, door een fout van de overheid

Maar deze fout raakt nog een tweede groep, blijkt nu: stellen die één inkomstenbron hebben. Om precies te zijn: een UWV-uitkering die netto rond het bijstandsniveau ligt, en soms ook daarboven.

Beide groepen lopen tegen hetzelfde probleem aan. Zij krijgen netto ongeveer evenveel geld op hun rekening als stellen met alléén een bijstandsuitkering. Maar door een onbedoeld effect van zeer specifieke belastingregels wordt hun bruto-inkomen veel te hoog. Daardoor moeten zij toeslagen terugbetalen waar zij eigenlijk recht op hebben: meestal honderden euro’s, soms meer dan duizend euro per jaar. Het gevolg: armoede en een groot risico op schulden.

Het probleem komt voort uit belastingregels die in 2009 veranderden voor ‘alleenverdieners’, partners met één inkomen.

„We willen er alles aan doen om hier een oplossing voor te vinden”, schreven vier kabinetsleden woensdag aan de Tweede Kamer. Minister Karien van Gennip (Sociale Zaken, CDA), minister Carola Schouten (Armoedebeleid, ChristenUnie) en de staatssecretarissen van Financiën Marnix van Rij (CDA) en Aukje de Vries (VVD) zijn samen verantwoordelijk voor dit vraagstuk.

Hoe duizenden mensen door een fout van de overheid in armoede leven

Deze podcast luister je ook in onze app

Oplossing

De kabinetsleden schrijven dat ze hard werken aan een oplossing. Die willen zij voor de zomer presenteren. Voor de eerste groep van 5.700 gedupeerde gezinnen lijkt zo’n oplossing al in zicht. Gemeenten kunnen hun waarschijnlijk belastingvrije uitkeringen gaan geven. Zo wordt voorkomen dat hun bruto-inkomen te hoog wordt, en ontvangen zij de toeslagen waar ze recht op hebben.

Het kabinet moet de wet aanpassen om dit juridisch mogelijk te maken. Maar gemeenten mogen daar nu op vooruitlopen door hun inwoners in deze situatie te helpen. Nijmegen bijvoorbeeld doet dat al. Deze gemeente compenseert slachtoffers ook voor het inkomen dat zij de afgelopen jaren zijn misgelopen.

Het kabinet informeert gemeenten binnenkort hoe zij die voorlopige compensatie kunnen regelen, schreef het eerder al in reactie op Kamervragen van Senna Maatoug (GroenLinks).

Het is opvallend dat dit niet eerder is gebeurd. De hoogste rechter voor uitkeringszaken, de Centrale Raad van Beroep, oordeelde een half jaar geleden al dat deze slachtoffers gecompenseerd moeten worden, in een zaak van een gedupeerde tegen de gemeente Arnhem. De slachtoffers hebben te weinig geld, stond in de uitspraak, „om in de algemeen noodzakelijke kosten van het bestaan […] te kunnen voorzien”.

Sterker: de Nationale Ombudsman kaartte de problemen al in 2016 aan. Sindsdien hebben opeenvolgende kabinetten het probleem bestudeerd, zonder het op te lossen.

‘Niet goed’

De oplossing die nu voorligt, werd in 2020 afgewezen door het vorige kabinet. Gemeenten mogen hun burgers alleen belastingvrije uitkeringen geven voor concrete en incidentele onkosten, was toen de mantra. Zo staat het in de wet, en die wet wilde Rutte III niet aanpassen.

„Het is gewoon niet goed dat dit vraagstuk al zeven jaar is blijven liggen”, zegt minister Schouten in een gesprek met NRC. Maar zij wil niet ingaan op de vraag hoe dat kan. „Het enige wat mij te doen staat, is het op te lossen.” In de Kamerbrief staat dat mogelijke oplossingen nu „anders gewogen kunnen worden”, door ervaringen met de Toeslagenaffaire en de energiecrisis.

Dat Schouten gemeenten nu pas gaat informeren, een half jaar na de rechterlijke uitspraak, komt doordat de materie zo complex is, zegt ze. „En wij willen dit netjes met de gemeenten zelf bespreken.”

Deze systeemfout laat zien, denkt Schouten, hoe de „complexiteit de laatste jaren is toegenomen”. En hoe verschillende regelingen effect op elkaar hebben: rond belastingen, toeslagen, uitkeringen en andere inkomensregelingen. „En mensen komen dan klem te zitten.”

Schouten wil nu eerst het probleem oplossen. „Maar dit vraagt ook een verdere doordenking”, zegt ze. „Over hoe complex het systeem nu is, over hoe regelingen op elkaar inwerken, en hoe we dat kunnen verminderen. Dat hebben we niet van vandaag op morgen gerealiseerd.”

Update (29 maart 2023): dit artikel is om 15.15 uur aangevuld met een reactie van minister Carola Schouten.