Er lijkt weinig glamoureus aan sekswerk. Maar die indruk krijg je niet als je naar oude Japanse houtsneeprenten kijkt

Er lijkt weinig glamoureus aan sekswerk, vroeger en nu. Maar die indruk krijg je niet als je naar de elegante Japanse houtsneeprenten kijkt uit de achttiende en negentiende eeuw. Daarop staan vaak succesvolle prostituees afgebeeld, in kleurige kimono’s en bevallige poses. Of kleurrijk uitgedoste acteurs, die voor vermaak zorgden in de legale bordeelwijken zoals Yoshiwara, in Edo, zoals de Japanse hoofdstad Tokio toen heette.

Het Japanmuseum Sieboldhuis in Leiden heeft nu expositie waarin een poging gedaan wordt die wereld achter die mooie plaatjes enigszins te duiden: Verborgen betekenissen. Vrouwen en mannen in Japanse prentkunst. Aan de hand van details op de afbeeldingen worden minder bekende aspecten belicht van de vermaakswereld waaruit deze prenten stammen. Afbeeldingen van de ‘vlietende wereld’, de wereld van vluchtig genot, ukiyo-e, worden ze in Japan genoemd.

Prostitutie was in die dagen in Japan niet een verwerpelijke zonde voor de achterkamertjes, zoals in de christelijke wereld. Het huwelijk was om kinderen te maken: dat mannen elders seksueel plezier zochten, was maatschappelijk geaccepteerd – een onderdeel van het culturele leven ook. In die zin dat sjieke prostituees (oiran) in hoog aanzien stonden, zoals de courtisanes aan westerse hoven, als ze ook konden musiceren en gedichten schrijven in een sierlijk penseelschrift. Ook hun make-up, hun haarstijl en hun dure kimono’s werden hoog aangeslagen – Japanse courtisanes waren een soort mode-influencers avant la lettre. Mede door de prenten waarop ze mooi werden afgebeeld, die ook door niet-bordeelbezoekers gretig gekocht werden om van trends op de hoogte te blijven.

Vluchtig genot

De ukiyo-e prentkunst was deels een soort decente reclame voor de wereld van het vluchtig genot, blijkt uit de Engelstalige catalogus bij de expositie. Niet onafhankelijke kunstenaars, maar uitgevers verkochten die droom van glamoureuze vrouwelijke (en mannelijke) sekswerkers in prenten. (Dat mannen seks met elkaar hadden werd in niet-christelijk Japan niet als probleem gezien.) Kunstenaars als Keisai Eisen en Kitagawa Utamaro werkten in opdracht. En hun stijlvolle prenten, soms gesponsord door bordelen, kledingzaken, theehuizen en makers van make-up of potentieverhogende middelen, en voorzien van ‘product placement’, haalden enorme oplagen. Zo bereikten de 15.000 prenten die Utagawa Kuniyoshi (1797-1861) ontwierp een geschatte oplage van zo’n 30 miljoen exemplaren, gedrukt met wel 120.000 kersenhoutblokken, aldus de catalogus. Er werden ook gidsen en boeken met verhalen rond de bordeelwijken uitgegeven.

De niet-glamoureuze kant van de Japanse seksindustrie (veel sekswerkers stierven jong) zie je amper in de ukiyo-e prenten

Op de expositie zijn ook expliciet erotische prenten, shunga of ‘lente beelden’ te zien. Daarop is de geslachtsdaad uitgebeeld, anders dan op de doorsnee ‘mooie vrouwen’-prenten. Maar seksprenten werden verboden toen het rond 1840 economisch slechter ging in Japan. Illegaal bleven ze verschijnen, net als de toen ook verboden prenten met populaire acteurs van het volkstoneel Kabuki, ook op de expositie, en geisha’s, gezelschapsdames die geen seksuele diensten verleenden. Zij lieten hun bewerkelijke kimono’s op hun rug dichtknopen. Anders dan de sekswerkers, die, zoals ook op de prenten te zien is, hun obi (kimonogordel) aan de voorkant dichtknoopten. Dan is de kimono makkelijker uit te doen.

Eigendom van het bordeel

Edo, het huidige Tokio, groeide in de achttiende eeuw met meer dan een miljoen inwoners uit tot de grootste metropool van de wereld, met een officiële bordeelwijk Yoshiwara. Jonge meisjes uit arme gezinnen van het platteland werden ‘verkocht’ aan bordelen, waar ze eerst als hulpjes van succesvolle prostituees werden ingezet, en daarna zelf als sekswerker aan de slag moesten. Nadat ze tegen betaling ontmaagd waren. Ze waren in feite eigendom - slaven - van het bordeel. Dat vond men niet ongewoon in Japan destijds; je voldeed zo aan je plicht als kind.

De niet-glamoureuze kant van de Japanse seksindustrie (veel sekswerkers stierven jong) zie je amper in de ukiyo-e prenten. Hoewel je wel ‘gewone’ sekswerkers ziet achter het lattenwerk aan de straat, die door klanten direct benaderd konden worden. Succesvollere prostituees zaten op de eerste verdieping van de bordelen, en zij konden klanten weigeren. Of door een rijke zakenman ‘vrijgekocht’ worden. Een van de ingehouden dramatische prenten op de expositie van Utamaro toont zo’n prostituee die vrijgekocht dacht te zijn door zo’n klant. Uit dankbaarheid tatoëerde ze zijn naam op haar arm – maar hij zag ervan af. En nu probeert zij na dat debacle de tatoeage weg te branden met de moxibustie-techniek, met brandende kegeltjes van gedroogde bijvoetplant op de huid.

Details

Op de expositie zijn 123 prenten te zien, vooral van ‘mooie vrouwen’, maar ook van ‘krachtige mannen’ zoals sumo-worstelaars, en figuren uit legenden en populaire acteurs. Allemaal van context voorzien. Scroll hieronder door een kleine selectie prenten, voor uitleg over details gebaseerd op de bijbehorende uitgebreide catalogus ‘The Riddles of Ukiyo-e’.