Afzegging Amerikaans topbezoek door ‘ballongate’ slaat deuk in China’s strategie voor meer openheid

Het had zo mooi kunnen zijn: de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Antony Blinken zou op bezoek komen in China. Dan zouden China en de Verenigde Staten aan de hele wereld laten zien dat een oorlog tussen beide grootmachten verre van onontkoombaar is. De landen zouden aangeven dat ze koelbloedig en verstandig genoeg waren om samen aan wat Blinken noemt „vangrails” te bouwen. Die vangrails zouden ervoor zorgen dat de relatie China-VS in de toekomst niet uit de bocht kan vliegen.

Maar het liep anders. Niet een bijna-botsing van een Amerikaans en een Chinees gevechtsvliegtuig boven de Straat van Taiwan verhinderde het bezoek, dat deed een ballon zwevend boven de VS.

De ballon hing dagenlang boven Amerikaans grondgebied, onder meer boven een lanceerbasis in de staat Montana waar zich silo’s met Amerikaanse nucleaire raketten bevinden. Uiteindelijk werd de ballon, ter grootte van drie Amerikaanse schoolbussen, boven ondiep water neergeschoten: het Amerikaanse publiek kon live meegenieten hoe een Amerikaans gevechtsvliegtuig het gevaarte uit de lucht haalde.

China vindt dat de VS daarmee veel te ver zijn gegaan. Het is een „aanval” op een onbemand Chinees luchtschip en het neerhalen ervan is een „duidelijke overreactie”. Daar voegde het ministerie van Defensie later aan toe dat het Chinese leger zich het recht voorbehoudt om „de noodzakelijke middelen” in te zetten in antwoord op vergelijkbare incidenten in de toekomst. Dat lijkt een dreigement om voortaan ook eerder over te gaan tot het neerhalen van wat de VS boven China laten vliegen.

China heeft vanaf het begin gesteld dat het helemaal niet gaat om een spionageballon. „Het is een burgerluchtschip gebruikt voor onderzoek, vooral op meteorologisch vlak”, aldus het Chinese ministerie van Buitenlandse Zaken. Door westelijke winden zou de ballon zijn afgedreven en per ongeluk het Amerikaanse luchtruim zijn binnengekomen: een kwestie van overmacht. Om die lezing kracht bij te zetten, ontsloeg China zondag het hoofd van de meteorologische dienst.

Het kwalijkste effect van ‘ballongate’ is de afzegging van Blinken van zijn voorgenomen bezoek aan China. Eigenlijk zou hij deze zondag en maandag in China zijn voor gesprekken, met waarschijnlijk ook de Chinese president Xi Jinping, over onder meer de gespannen situatie rondom Taiwan en over de oorlog in Oekraïne. Het zou het eerste bezoek van een Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken aan China zijn sinds 2018: bijna vijf jaar geleden.

Lees ook:Wat wil China met die ballon in het Amerikaanse luchtruim?

Zware strop voor China

Het afgezegde bezoek is voor China wel degelijk een zware strop. De hele Chinese diplomatie is er na het twintigste Partijcongres in oktober vorig jaar namelijk op gericht om nieuwe openheid naar de wereld uit te stralen, en om vooral ook het Westen ertoe te bewegen om zich milder en welwillender tegenover China op te stellen.

Zo werd Zhao Lijian, een van de meest agressieve en beruchte woordvoerders van het ministerie van Buitenlandse Zaken, weggepromoveerd naar een onzichtbare functie achter de schermen. Buitenlandse leiders waren weer welkom, Xi ging zelf na bijna drie jaar ook weer volop naar het buitenland. De Duitse premier Olaf Scholz kwam op bezoek, gevolgd door een hele stoet presidenten en premiers. China, zo was de boodschap, was weer helemaal open for business.

Daarbij bleek weliswaar uit niets dat China op fundamentele punten zijn koers voor de langere termijn had bijgesteld, maar het zorgde er wel voor dat landen en bedrijven China weer het voordeel van de twijfel gunden. Dat gebeurde ook in de hoop dat een opbloei van de Chinese economie de wereld voor recessie zou kunnen behoeden.

China kan niet zonder de VS

Het incident met de ballon doorbreekt nu die Chinese strategie: de VS zullen aarzelen om het bezoek al te makkelijk weer op de agenda te zetten. De Republikeinen zouden dat al snel uitleggen als een teken van zwakte van de Democratische president Joe Biden.

Maar China kan op dit moment nog niet zonder de VS. De Amerikaanse afzetmarkt voor Chinese producten is en blijft enorm, en ook technologie uit het Westen blijft hoogst noodzakelijk. In 2022 is het Chinese handelsoverschot met de VS verder opgelopen. De economische banden met de VS, en ook met Europa, zijn daarmee veel omvangrijker en nog steeds veel belangrijker dan de economische banden met bijvoorbeeld Rusland en Afrikaanse landen, alle ontkoppeling ten spijt.

Dat er Chinese opzet in het spel is om juist nú een ballon over de VS te laten vliegen, is alleen daarom al niet goed denkbaar. Al had China er mogelijk wel op gerekend dat het bestaan van de ballon – als die al zou worden ontdekt door de VS – niet aan de grote klok zou worden gehangen. Maar de Amerikaanse autoriteiten konden weinig anders dan openheid geven toen ook burgers de ballon waarnamen en filmden.

Lees ook: VS streven naar ‘militaire ring’ langs de oostkust van China

Dat Blinken niet naar China afreist, maakt de wereld weer een stapje gevaarlijker. In Taiwan wordt een militaire aanvaring steeds waarschijnlijker door de groeiende militaire aanwezigheid rondom het eiland van zowel de VS als China. Een ongeluk of een misverstand zit dan in een klein hoekje. Dat zien China en de VS ook, en juist daarom hechten beide landen er belang aan om in elk geval voldoende communicatiekanalen open te houden om misverstanden te voorkomen.

Maar de kans op betere relaties is voorlopig verkeken. De situatie is extra ontvlambaar omdat de nieuwe, Republikeinse voorzitter van het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden Kevin McCarthy het plan heeft opgevat om dit voorjaar op bezoek te gaan in Taiwan. Toen zijn voorganger Nancy Pelosi dat afgelopen zomer deed, leidde dat tot een tijdelijke Chinese militaire blokkade van het eiland en tot hoogoplopende spanningen met de VS.

Het is een van de vele zaken waarover Blinken en Xi hadden kunnen praten. Maar nu Blinken China niet bezoekt, is de hoop dat de VS en China snel de grondslagen kunnen leggen voor enige ontspanning voorlopig weer achter de horizon verdwenen.