Onderzoek: politie Amsterdam in de fout bij preventief fouilleren

Onterecht uitgevoerde wapencontroles in Amsterdam Nieuw-West waren het gevolg van fouten in een interne briefing van de politie. Ook werden bij de proef met preventief fouilleren, die vorig jaar abrupt werd stopgezet, onevenredig vaak jongeren gecontroleerd. Dat blijkt uit twee onderzoeken die maandag openbaar zijn gemaakt.

In november vorig jaar besloot de Amsterdamse burgemeester Femke Halsema per direct een punt te zetten achter een pilot met preventief fouilleren. Gebleken was dat agenten controles hadden uitgevoerd op plekken buiten het voor de proef aangewezen gebied, waaronder een jongerencentrum. Halsema noemde de overschrijding door de politie van haar bevoegdheden „zeer ernstig”.

Uit een interne rapportage van de politie blijkt nu dat de onterechte controles het gevolg zijn van fouten in de voorbereiding, zoals het gebruik van verouderde en onduidelijke informatie.

Acties in pizzeria en grillrooms

Zo stond een aantal straten van buiten het speciaal aangewezen ‘veiligheidsrisicogebied’ ten onrechte in een powerpoint die bij de briefing van agenten gebruikt werd. In de presentatie werd ook gesuggereerd dat er binnen gefouilleerd mocht worden, terwijl de Amsterdamse veiligheidsdriehoek van burgemeester, politie en Openbaar Ministerie juist had besloten alleen controles op straat te laten houden. Behalve in het jongerencentrum hielden de agenten acties in onder andere een bakkerij, een pizzeria en verschillende grillrooms. Ook werden alle inzittenden van een stadsbus gecontroleerd, inclusief de chauffeur. In totaal werd op tien plaatsen onbevoegd gefouilleerd.

Verder, zo concludeert de politie, is bij de uitvoering van de acties ten onrechte de indruk ontstaan dat de controles specifiek gericht waren op jongeren – onder meer door de tekst op een flyer die werd uitgedeeld bij de acties. Aanvankelijk controleerden agenten vooral „willekeurige drukke straten”, zo staat in de rapportage, „maar toen het gaandeweg later, donkerder en rustiger op straat werd, werd er geswitched naar locaties waar veel jeugd aanwezig kon zijn”.

Uit een externe evaluatie van de wapencontroles door het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR) blijkt wat de gevolgen waren van deze laatste fout: jongeren van midden tot eind twintig liepen – niet alleen in Nieuw-West maar overal in Amsterdam – een „onevenredig grote kans” te worden gecontroleerd. En dat terwijl de controles juist nadrukkelijk bedoeld waren als a-selectief. „Deze discrepantie kan niet verklaard worden door de aanwezigheid van relatief veel jongeren op de controlelocaties”, zo schrijven de onderzoekers.

Lees ook Deze reportage over preventief fouilleren in Amsterdam: ‘Heb ik een crimineel koppie dan?’

‘Geen sprake van etnisch profileren’

Het NSCR-rapport constateert dat er bij de controles geen sprake is geweest van etnisch profileren: het bovengemiddeld vaak staande houden van mensen met een migratieachtergrond. De onderzoekers plaatsen wel een kanttekening bij deze conclusie: het ontbreken van aanwijzingen voor etnisch profileren kan ook het gevolg zijn van het voortijdig afbreken van de pilot, waardoor de dataset „eenvoudig te klein en te vertroebeld is om deze mogelijke bias vast te stellen”.

Vanwege de vrees voor etnisch profileren ligt preventief fouilleren uiterst gevoelig in de Amsterdamse politiek. Met de pilot, bedoeld om het groeiende wapengeweld in Amsterdam tegen te gaan, ging burgemeester Halsema in tegen de wil van een meerderheid van de gemeenteraad. Om tegenstanders tegemoet te komen, werd de proef omkleed met allerhande waarborgen. Zo zouden de controles alleen plaatsvinden in speciaal daartoe aangewezen gebieden, en waren bij de eerste proef, in 2021, zogeheten burgerwaarnemers welkom. „Tot onze grote spijt moeten wij concluderen dat in de praktijk is gebleken dat de vooraf gestelde waarborgen niet goed zijn geland bij de uitvoering”, schrijft Halsema nu aan de gemeenteraad.

Met name de onbevoegde controle in het jongerencentrum werd als „heel onprettig” ervaren door de aanwezigen, zo staat in de politierapportage. „Voor hun gevoel stormde de politie binnen, hebben ze alle deuren open gedaan en werd iedereen gefouilleerd.” Halsema en politiechef Frank Paauw hebben daags na het stopzetten van de pilot hun excuses aangeboden aan de onterecht gefouilleerde jongeren.

De proef met preventief fouilleren is definitief beëindigd.