‘Doe jezelf dat plezier, ga kijken, en verrijk je’: de beste exposities van 2022

Omslagpunt. Het Indonesische collectief ruangrupa maakte megatentoonstelling Documenta opvallend ongemakkelijk en ontregelend. Grenzen werden opgerekt, uitgedaagd, verlegd. Daarmee was Documenta 15 zeker niet altijd goed volgens traditionele kunstnormen, maar dat was precies de bedoeling. En ineens gloorde er nieuw perspectief.

Cecilia Alemani’s expositie wilde een statement zijn tegen de eeuwenlange mannelijke, witte overheersing in de kunst. Dat klonk als een revolutie, maar het resultaat was verrassend geruststellend: dit was simpelweg een van de beste Biënnales in jaren. Cecilia Alemani vertelt over haar Biënnale op YouTube.

Cyprien Gaillard haalde de wereld van alledag het museum binnen: groene stadsparkieten, liefdesslotjes van bruggen, een vervallen buitenklok van de vergeten kunstenaar Jacques Monestier. Onder Gaillards blik glom en glansde het – een expositie als een ruimtecapsule. Nog t/m 8/1

Manifesta mocht dan minder geld hebben dan Kassel of Venetië, ze had liefde: zelden zoveel enthousiasme en kunstbetrokkenheid gezien van stad en publiek als in Pristina. Hier stond iets op het spel, en de kunst bloeide.

Voor iedereen die dacht dat schilderkunst synoniem was aan veiligheid en veilingprijzen, maakte Marlene Dumas een krachtige tentoonstelling waar liefde, dood en onmacht de boventoon voerden. Schilderkunst die toont wat niet per se gezien wil worden. Rudolf Evenhuis maakte een film over de tentoonstelling.

Documenta was altijd politiek, dit jaar met het Indonesische collectief ruangrupa gebeurde dat op een manier die we hier niet graag zien. Wie dacht met een mondiale blik naar kunst te kijken kwam van een koude kermis thuis. Met collectief denken en ook met opgewekte installaties kreeg je nieuwe werelden voorgeschoteld.

Zowel de hoofdtentoonstelling The Milk of Dreams als veel landententoonstellingen waren fascinerend (en grensverleggend op een andere manier dan Documenta). The Milk of Dreams toonde surrealisme op z’n best (net als Tate Modern in Londen deed in Surrealism Beyond Borders). De landenpaviljoens van Frankrijk, Engeland en de Verenigde Staten waren te gek.

„Description atrocity, retelling *yawn* warning warning repeat” - een overvloed aan ellende kan afstomping met zich meebrengen, waarschuwt Kara Walker de bekijker van haar werk. Kan, maar niet bij haar werk.

Een wrange Jacques Tati is de korte film Centro di Permanenza Temporanea van de Albanese kunstenaar Adrian Paci over vluchtelingen op een vliegtuigtrap. De video’s in No Access over „permanente tijdelijkheid” zijn soms absurd, altijd wrang.

De weerstand die Hito Steyerl oproept met haar werelden waarin machtsstructuren op de kop worden gezet was alleen al voldoende reden om te gaan kijken. Ook haar bijdrage op de Documenta (die ze overigens vroegtijdig liet weghalen door alle discussies) was fascinerend.

Na zes jaar renoveren opende de Neue Nationalgalerie vorig jaar haar deuren met de werken van Alexander Calder. Zijn kunstwerken vallen naadloos samen met de architectuur van het gebouw. Van grote monumentale sculpturen tot fragiele werken die zo in je handpalm passen is het een indrukwekkende selectie uit het oeuvre van de Amerikaanse kunstenaar.

Twee exposities in één. Het Rijksmuseum plaatst zalen vol onderkruipsels naast de verrassend rijke geschiedenis van Clara, een neushoorn die in de 17de eeuw door heel Europa reisde. Samen bevragen de tentoonstellingen de relatie tussen mens en dier. Nog t/m 15/1

Rituelen, tradities en vieringen. In ongepolijste foto’s vangt Sabelo Mlangeni op prachtige wijze de diversiteit van het huwelijk in verschillende zuidelijke Afrikaanse landen. Dat allemaal over een tijdsbestek van dertig jaar.

Een gelaagde tentoonstelling waarin Tan thema’s zoals het landschap, de tijd of de herinnering voortdurend weet samen te smelten tot diverse video-installaties. Nog t/m 8/1

Hoe vormt taal ons? Het zijn de over elkaar buitelende, krachtige tekeningen van Kwaish Alfraji die je laten nadenken over deze vraag. Een stopmotion die je keer op keer kunt bekijken, omdat je steeds weer iets anders zult zien.

Uit het 15de-eeuwse Florence is Donatello zonder twijfel de bekendste en hoogst gewaardeerde beeldhouwer in marmer en brons, hout en terracotta. Het renaissance-classicisme gaat in zijn werk gepaard met, of maakt zelfs plaats voor, een fascinerende, soms bijna ongemakkelijke uitdrukkingskracht. De expositie gaf er een zeldzaam volledig beeld van.

Ogenschijnlijk onaanzienlijke beestjes in kunst en wetenschap vanaf 1500, in een opvallend veelzijdige presentatie. Van afgietsels van de dieren zelf, tot de paradox van de beeltenis van een giftige pad gevormd uit een geneeskrachtige steen. Nog t/m 15/1

De expositie toont de schittering van het materiaal en de pracht van de bewerking, de luxueuze uitstraling en religieuze symboliek van het mineraal bergkristal. Het is verwerkt in vaatwerk, sieraden, sculpturen en reliekhouders uit de Oudheid en Middeleeuwen. Nog t/m 19/3

De wat vergeten 17de-eeuwse kunstenaar Matthias Withoos werd geëerd met een overzicht van zijn geschilderde landschappen, bosstil-levens en Italiaanse fantasiestadsgezichten. Ook vier van zijn kinderen en een hedendaagse, verre nazaat werden in het zonnetje gezet.

Tweehonderd Europese tekeningen (1500-1900) uit de Rijksmuseumcollectie verduidelijken het ontstaansproces van toegepaste kunst. Vaak zijn het kunstwerkjes op zich, die toch in dienst stonden van het ontwerpen van vazen, klokken of kachels. Nog t/m 12/2

De Biënnale van Venetië gemist? Kostelijke zonde. En dat vooral vanwege de hoofdtentoonstelling die curator Cecilia Alemani samenstelde, met een onvergetelijk parcours in het Arsenaal. Mystiek, sprookjesachtig, angstaanjagend en totaal vervreemdend: alles kwam bij elkaar in het werk van Gabriel Chaile, Britta Marakatt-Labba, Zhenya Machneva, Eglé Budvytyté, Janis Rafa en nog vele anderen.

Dumas op de tweede plaats, hoewel ze een koningin van de schilderkunst is. Toch, als zodanig al wereldberoemd. Een subliem overzicht met werk dat alleen maar raadselachtiger wordt, hoe langer je kijkt. Nog t/m 8/1

Alweer zo’n schilderkunstige topper. Deze tentoonstelling van Nicole Eisenman heeft meer lagen dan je in één bezoek kunt bevatten: doe jezelf dat plezier, ga kijken, en verrijk je. Nog t/m 12/2

Sublieme vermenging van archeologische vondsten en hedendaagse kunst, over wat het betekent om in den vreemde een nieuw bestaan op te bouwen. Hoe verrijkt dat je? En wat raak je kwijt?

Eerste grote tentoonstelling van Adnans werk was zinderend en oogverblindend. Etel Adnan (1925-2021) bezong het grootste deel van haar leven die ene berg, waarop ze uitkeek vanuit haar raam. En met wat voor resultaat.

Decennialang werkte Anselm Kiefer op het afgelegen terrein van een voormalige zijdefabriek in Zuid-Frankrijk aan zijn levenswerk: een wereld voor zichzelf. Deze zomer ging de ‘levende ruïne’ eindelijk open: compleet met vijftien meter hoog amfitheater, ondergronds gangenstelsel en metershoge wankele betonnen torens. Ongemakkelijk, decadent, maar zó indringend. Megalomaan en intiem tegelijk. Open van mei t/m oktober

Spectaculaire hattrick: met de focus op één thema uit zijn oeuvre, een hedendaagse pendant én een relevante blockbuster met een kunsthistorisch zwaargewicht, bewijst het Van Gogh Museum dat het geen beperking hoeft te zijn om aan één kunstenaar gebonden te zijn. Klimt nog t/m 8/1

Hirst, Tuymans, en nu Dumas. De piekfijne giga-exposities in het kunstpaleis van miljardair François Pinault in Venetië zijn iedere twee jaar een hoogtepunt. Geen ‘best of’ van Dumas: wel een bijzonder prikkelende expositie over liefde, seks, geweld en de dood. Nog t/m 8/1

Meest spraakmakend (en relgevoelig) was de Documenta dit jaar. Ondertussen vond ook in Venetië een revolutie plaats: de Biënnale-tentoonstelling The Milk of Dreams bestond voor de overgrote meerderheid uit vrouwelijke kunstenaars. Prangende expositie over de ontregelende en heilzame kracht van surrealisme. (En mag Ruth Asawa snel een retrospectief in Nederland?)

De één een Franse impressionist (Claude Monet), de ander een Amerikaanse abstract-expressionist (Joan Mitchell), maar ze schilderden allebei, in een ander tijdperk, hetzelfde landschap in het Franse Vétheuil. De rauwe verfstreken van Mitchell benadrukken het kalme van Monet, en andersom. Nog t/m 27/2

De tentoonstelling Symbolisme in Vlaanderen in Het Noordbrabants Museum in Den Bosch gaf een mooi monografisch overzicht van de stemmige herfst- en winterlandschappen van Valerius de Saedeleer (1867-1941). Binnen een grotere tentoonstelling kreeg zijn werk een plaats tussen dat van tijdgenoten.

Als je wilt weten wat er goed was aan Suze Robertson (1855-1922), moet je nu in Den Haag zijn. Ik heb haar werk nooit overtuigender gepresenteerd gezien. Nog t/m 5/3

Mateloos boeiende optocht van fantasiefiguren in de centrale hal van het museum. Nog t/m 22/1

De Portretbiënnale van het Nederlands Portretschap gaf een opwekkend overzicht van de (lekker breed opgevatte) portretschilder-, teken- en beeldhouwkunst in Nederland anno nu.

Twee overweldigende tekenaars, een koortsdroom van de leukere soort.

Deze hoofdtentoonstelling was het hoogtepunt van een sowieso sterke Biënnale. Kleurrijke visies op de mens vormden een samenhangende tentoonstelling die ook een aanzet deed om de kunstgeschiedenis te herschrijven, met vergeten vrouwelijke avant-gardisten van weleer. En daar bleek veel verwantschap met toekomstvisioenen van nu, ingebed in eco-feminisme en postkolonialisme.

Honderd schilderijen die gaan over oorlog en onrecht, over menselijkheid en identiteit, bleken stuk voor stuk indringende werken van een kunstenaar die zich nooit herhaalt. De portretten van Dumas zijn direct, schaamteloos en meesterlijk.

Van Gogh vond zelf dat zijn schilderijen van olijfgaarden tot zijn beste behoorden, en terecht. Alles wat je maar kunt voelen in de natuur, van troost tot spiritualiteit, vertaalde hij in de meest zinderende kleuren.

Een opsomming van vrouwelijke ontwerpers toonde een eeuw designgeschiedenis zoals we die kennen, en ook weer niet. Het ging over vrouwenkiesrecht, modernismen en textielkunst, een van de meest radicale kunstvormen van begin vorige eeuw.

Strevend naar collectiviteit bracht deze Documenta wel een statement, maar geen nieuwe inzichten en ook geen werkelijke maatschappelijke transformatie. De artistieke selectie was zwak. Gelukkig was deze Haïtiaanse presentatie van Atis Rezistans een uitzondering

Even monumentale als hartbrekende tentoonstelling van een kunstenaar die het naderend levenseinde recht in de ogen ziet en zich tegelijkertijd bezint op de betekenis van de kunst. Met een serie recente video-installaties die gebaseerd zijn op een sleutelwerk uit het begin van zijn loopbaan, het videowerk Walk With Contrapposto (1968).

Ruchama Noorda (1979) maakte van As Above, So Below een schitterend kunstenaarsboek dat haar werk van de afgelopen twintig jaar omvat. Met haar werk opent Noorda een mooi en soms angstaanjagend universum waarin droom en actie naadloos in elkaar overgaan.

Op een labyrintische tentoonstelling in de krochten van de voormalige Amerikaanse ambassade stellen negen internationale kunstenaars de verhouding tussen feit en speculatie, informatie en inventie aan de orde. Nog t/m 22/1

Een groot overzicht van de kosmopolitische kunstenaar Huguette Caland (1931-2019) die culturele verschillen tussen Oost en West, tussen moderniteit en traditie, wist te overbruggen en met elkaar te verzoenen in een kleurrijk en wervelend oeuvre.

Groot overzicht van het oeuvre van Reinhard Mucha (1950). Met enkele ruimtevullende installaties en zestig werken uit de afgelopen 40 jaar, van een post-minimalistische kunstenaar die het bouwen van maquettes tot op grote hoogte brengt. Nog t/m 22/1

Sinfonia, twee blokken met aaneengeschakelde ‘herenhuizen’ in de vinexwijk Leidsche Rijn, doorbreekt de saaiheid van de huidige Nederlandse woningbouw. Bijna alles is ongewoon aan de gevarieerde en rijkelijk versierde huizen, die tezamen niet zozeer een symfonie als wel een feestelijk duet vormen van twee architectenbureaus met een eigen, herkenbare stijl. Ontwerp: DOK architecten en Marlies Rohmer Architecture & Urbanism

Dit geheel met aluminium beklede woningblok in het water bij de vinexwijk IJburg is niet alleen een gebouw met compleet verschillende gezichten. Het tart, met reusachtige driehoekige gaten in twee van de vier gevels, ook op ongekende wijze de zwaartekracht. Ontwerp: Bjarke Ingels Group/Barcode architecten

Het kantoor-, woon- en winkelgebouw The Valley op de Zuidas oogt als een oud-modische glazen kantoorkolos waarin drie pixeltorens zijn uitgehouwen. Het is al bestempeld tot de ‘ruïne van het neoliberalisme’ die symbool staat voor de staat waarin Nederland nu verkeert. Ontwerp: MVRDV

De ‘zwevende’ wit-lichtblauwe nieuwbouwdoos van Museum Arnhem vormt met het 19de-eeuwse gerestaureerde koepelgebouw en de vernieuwde museumtuin een schitterend geheel op de mooiste plek van Arnhem. Ontwerp: Benthem Crouwel architecten

De bakstenen nieuwbouw rondom de door Piet Oudolf ontworpen tuin geeft het Singer Museum het karakter van een klooster dat er altijd al heeft gestaan en tot museum is verbouwd. Ontwerp: Bedaux de Brouwer architecten