De verbeten strijd om de waterschappen: coalitiepartners liggen met elkaar overhoop

Zenuwslopend is het voor Tweede Kamerleden Laura Bromet (GroenLinks) en Tjeerd de Groot (D66). Al twee jaar vechten ze voor hun wetsvoorstel om waterschappen democratischer te maken. Een gevoelige wet die de macht van bedrijven erin moet breken. Maar voor de stemming in de Eerste Kamer op 22 november vallen maar liefst zes voorstanders uit.

Twee senatoren zijn in het buitenland. SP’er Tiny Kox heeft in IJsland verplichtingen voor de Raad voor Europa. Maarten Verkerk van de ChristenUnie is op een OVSE-waarnemingsmissie voor de presidentsverkiezingen in Kazachstan.

En er is het noodlot. Peter Ester van de ChristenUnie was ernstig ziek, hij overleed onlangs op 69-jarige leeftijd. Partijgenoot Tineke Huizinga, oud-minister, heeft corona. PVV’er Ton van Kesteren ligt na een val in het ziekenhuis. Oud-GroenLinks-leider Paul Rosenmöller heeft tijdens de stemming de uitvaart van zijn moeder.

Het wetsvoorstel moet de vaste of ‘geborgde’ zetels van bedrijven in waterschapsbesturen afschaffen. De voorstanders hadden een meerderheid van 40 tegen 35 stemmen; nu is er één stem tekort.

Is het ook nog haalbaar? De wet moet langs de ministerraad, ondertekend door de koning en gepubliceerd in Het Staatsblad vóór 19 december, deze maandag. Dat is de sluitingsdatum voor registratie van partijen voor de waterschapsverkiezingen in maart. Eén dag later in Het Staatsblad, en de hervorming gaat pas in na de verkiezingen van 2027. Van uitstel komt afstel, vrezen de voorstanders – en dat weten de tegenstanders ook.

De voorstanders vragen de VVD, CDA, JA21 en SGP om te pairen. Dat is een hoffelijk gebruik bij ziekte of overmacht tijdens een stemming. Een tegenstander onthoudt zich dan netjes ook van stemming, door even de zaal uit te lopen.

Ja, er valt te pairen over het wetsvoorstel, maar níet over een sluwe tegenmotie van de SGP. Dat is strategie: die motie vraagt Bromet en De Groot hun voorstel grotendeels terug te draaien. Als die motie het haalt, komt hun wet nooit in stemming. De SGP wil hoofdelijk stemmen.

Naar het ziekenhuis

Maar dan, enkele uren voor de stemming, meldt zich nóg iemand af: een tegenstander. CDA’er Ria Oomen neemt ’s ochtends om half acht een taxi om de trein naar Den Haag te halen. Ze wordt onwel, en die taxi brengt Oomen in plaats daarvan naar het ziekenhuis in Roermond.

De stemverhouding is weer gelijk. Tijdens een chaotische vergadering in de Eerste Kamer blijken er 34 stemmen voor en 34 tegen. ‘De stemmen staken’ en de stemming wordt een week uitgesteld. Het wetsvoorstel is – voorlopig – gered.

Hun frustratie was: die Grinwis rijdt ons karretje in de poep

Aan de nieuwe wet gaat een verbeten politieke strijd vooraf. Dwars door coalitielijnen, want hierover zijn geen afspraken. Links werkt opmerkelijk goed samen met de PVV op uiterst rechts, en partijen verwijten elkaar ondemocratisch gedrag. Voor deze reconstructie sprak NRC met zo’n twintig betrokkenen.

Alles draait om de oudste bestuursorganen van Nederland (1255), die de kiezer zo goed als vergeten is: de 21 waterschappen die de dijken en het zoetwater beheren, waterstanden regelen en afvalwater zuiveren. Overheden met mooie namen, van Wetterskip Fryslân, Hunze en Aa’s tot Scheldestromen en Zuiderzeeland.

Maar die vergeten waterschappen worden steeds belangrijker door de zeespiegelstijging, droogte, natuurbehoud en de hervorming van het boerenland. Het kabinet-Rutte IV wil water en bodem de ruimtelijke ordening meer laten bepalen, omdat het waterbeheer in dit polderland tegen zijn grenzen aanloopt.

In veengebieden bijvoorbeeld wordt het grondwater al jaren verlaagd, zodat het niet te drassig is voor koeien en tractors. Het nadeel is dat duizenden panden paalrot krijgen, scheuren of verzakken en de eigenaren met de schade zitten.

Zo speelt rond de waterschappen een belangenstrijd tussen burgers en boeren, bedrijven en beheerders van natuur. In het algemeen bestuur zitten in totaal 18 tot 30 leden, van wie de meesten om de vier jaar gekozen worden, gelijk met de Provinciale Statenverkiezingen.

Verder telt het algemeen bestuur zeven tot negen vaste zetels voor boeren, bedrijven, en natuurbeheerders. Zij worden niet gekozen, maar aangewezen door VNO-NCW en MKB Nederland (bedrijven), LTO (boeren) en de VBNE (Vereniging van Bos- en Natuureigenaren).

Lees het artikel Het grondwater gaat omhoog, stikstof omlaag

Er is al jaren discussie over afschaffing of democratisering van de waterschappen. Bijvoorbeeld omdat de geborgden samen tenminste ook één zetel in het dagelijks bestuur hebben, en zo altijd in de coalitie zitten. Minder vaste zetels betekent meer verkiesbare zetels, voor het algemeen belang én voor de politiek.

Rond het wetsvoorstel staan de vier partijen die het sterkst vertegenwoordigd zijn in de waterschappen tegenover elkaar. GroenLinks en D66 steunen de ecologische partij Water Natuurlijk, die landelijk in driekwart van de coalities zit. VVD en CDA zitten ieder in de helft.

Kinnesinne

Nog voordat het wetsvoorstel er is, is er al „kinnesinne”, vertelt GroenLinkser Laura Bromet, opgeklommen van administratief medewerker tot wethouder en Kamerlid.

Als oppositielid stelt ze Tjeerd de Groot van coalitiepartij D66 begin 2020 voor samen Kamervragen te stellen over de waterschappen. Maar De Groot, oud-directeur van de branchevereniging voor zuivelbedrijven en een groot voorstander van duurzame landbouw, wil niet.

Achter de schermen heeft De Groot namelijk zelf al geijverd voor een onafhankelijk onderzoek. Dat wordt het bepalende rapport van de commissie-Boelhouwer (mei 2020), dat adviseert om de geborgde zetels helemaal af te schaffen.

Zullen wij dan een wetsvoorstel indienen om de vaste zetels te schrappen?, oppert GroenLinks-medewerker Jaap van der Heijden, die zelf ooit het waterschapsbestuur van het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden is ingerold.

Prima, denkt Bromet. De Groot haakt aan, ze zetten hun juristen erop, en door de samenwerking krijgen hij en Bromet een goede band. In oktober 2020 dienen ze hun wetsvoorstel officieel in.

Het raakt gevestigde belangen en roept veel kritiek op. Bedrijven, boeren en natuurbeheerders hebben vaste zetels, omdat ze een groot belang hebben bij waterbeheer en veel waterschapsbelasting betalen. Ze brengen kennis en kunde in, zeggen critici. Het gaat toch al 800 jaar goed met de waterschappen? – hoewel de vaste zetels pas in 2008 zijn ingevoerd.

Het voorstel brengt een stevige tegenlobby van vooral boeren en bedrijven op gang. Vlak voor de stemming in de Eerste Kamer noemt voorzitter Ingrid Thijssen van VNO-NCW het in een opiniestuk in NRC nog een „democratisch misbaksel”.

Toch hebben GroenLinks en D66 hoop op een meerderheid, want ook de PVV ziet er wat in. Niet vanzelfsprekend, want de partij van Geert Wilders heeft weinig op met ‘linkse hobby’s’. Maar de partijwoordvoerder op dit terrein, Barry Madlener, is een toegankelijke PVV’er.

Bromet belt Madlener thuis op in Rockanje en hoort vogels op de achtergrond. Hij houdt van tuinieren en vertelt haar over zijn zelfgemaakte ijsvogelwand. Er is een klik met Bromet en De Groot en belangrijker: Madlener is ook voor democratisering van de waterschappen. Vaste zetels vindt hij „bijna Noord-Koreaans.”

Dat verrast de tegenstanders. SGP’er Chris Stoffer probeert de PVV nog via Wilders te bewerken. Hij vraagt ook LTO en Farmers Defence Force om de PVV te benaderen, maar dat helpt allemaal niet.

Jongensachtige uitstraling

Op wie GroenLinks en D66 niet hebben gerekend, is Pieter Grinwis van de ChristenUnie, een slimme politicus met een jongensachtige uitstraling. Hij is adviseur geweest van de deltacommissaris en assistent van de staatssecretaris voor Verkeer en Waterstaat. Tijdens waterdebatten strooit hij bewust met wetsartikelen.

Grinwis peilt zijn achterban in de waterschappen en die blijkt hevig verdeeld. Samen met JA21 dient Grinwis daarom een amendement of wijziging in dat de wet afzwakt: geen afschaffing, maar inkrimping van de vaste zetels. Van zeven tot negen, naar zes; ieder twee voor boeren, bedrijven en natuurbeheerders. En geen zetel meer in het dagelijks bestuur.

Grinwis heeft steun van VVD en CDA. Ook de PVV doet mee, want zij denken dat de wet zonder de ChristenUnie zal sneuvelen in de Eerste Kamer.

Bromet en De Groot zijn boos. „Een buitengewoon lelijk amendement” noemt De Groot het in mei 2022 in een debat. Als de wijziging het haalt, trekken GroenLinks en D66 hun wetsvoorstel „zeer, zeer, zeer waarschijnlijk” in, zegt hij. „Hun frustratie was: die Grinwis rijdt ons karretje in de poep”, zegt Grinwis.

Lees het artikel Het duurt 30 jaar, kost miljarden en start na de zomer: de herinrichting van Nederlandl

De Groot en Bromet spreken af dat zij Grinwis ’s avonds opbelt voor een reddingspoging. Grinwis wil er best in het restaurant in de Kamer nog eens over praten. Is een compromis mogelijk, vraagt Bromet? Het inkrimpen van de zetels voor boeren en natuurbeheerders, maar wél het schrappen van de bedrijfszetels?

Vooruit, zegt Grinwis. Zo komt hij met een tweede amendement, met GroenLinks en D66, dat eigenlijk hun wetsvoorstel vervangt. Tja. Na al het werk beter dan niets, volgens Bromet en De Groot.

Zij denken dat Grinwis toegeeft, omdat hij zich toch een beetje schuldig voelt. Zelf zegt hij dat dit compromis nog beter aan zijn verdeelde achterban is uit te leggen. Al weet Grinwis dat hij vijanden maakt bij coalitiegenoten VVD en CDA, door over te springen naar links. VVD-Kamerlid Fahid Minhas kan de actie nog steeds niet waarderen, vertelt hij.

Wat helpt is Grinwis’ goede relatie met Bromet, vertelt hij, want De Groot is niet blij: „Als het twee Tjeerds waren, was het niet gebeurd. Het is mensenwerk.”

Of er een meerderheid is voor dit compromis, blijft spannend. De PVV blijft aan boord, maar de linkse oppositie moet het compromis met Grinwis ook slikken. Om geen ruis te krijgen, houden de indieners het tweede amendement voor de buitenwereld zo lang mogelijk stil. „Monden dicht”, staat in de groepsapp van GroenLinks en D66, de ‘Waterwet Bellijn’.

Grinwis bedenkt nog een trucje. Hij vraagt de griffie of over zijn tweede amendement als éérste gestemd kan worden. Zo snijdt hij zijn eerste amendement met JA21 de pas af. Het compromis wordt aangenomen: 93 stemmen voor, 55 tegen.

„Dat is toch een grap”, zegt Grinwis. De ChristenUnie met „vijf luizige zeteltjes” heeft een wet naar haar hand gezet.

Het aangepaste wetsvoorstel belandt in juni 2022 in de Eerste Kamer, die er vooral is om wetten te toetsen. Maar ook in de senaat gaat de politieke strijd door.

„Er is tijdsdruk en daarom wordt er getraineerd”, zegt D66-senator Henk Pijlman. Op verzoek van tegenstanders komt er weer een rondetafelgesprek met deskundigen en weer een advies van de Raad van State – net als in de Tweede Kamer.

‘Kroonjuweeltje’

„Volstrekte onzin”, noemt CDA-senator Joop Atsma het verwijt van traineren. Het schrappen van alleen de bedrijfszetels noemt hij een „fundamentele wijziging”, die om zorgvuldige afweging vraagt.

Ook VVD’er Tanja Klip-Martin is niet te spreken over het proces. In debat spreekt ze van „een allerlaatste achtergebleven kroonjuweeltje” van D66, dat „vlees noch vis” is en „houtje touwtje” in elkaar zit.

De moeite die het kost om te pairen voor de uitgevallen stemmers, valt slecht bij de voorstanders; ondemocratisch vinden ze het. „Is dit de manier waarop je je zin moet doordrijven, bij een solide meerderheid in beide Kamers?”, zegt GroenLinks-senator Saskia Kluit achteraf.

Onbehoorlijk bestuur en wat het CDA betreft democratisch vandalisme

Harry van der Molen CDA-Kamerlid

Pairen is een individuele afweging, niet per fractie, werpt CDA’er Joop Atsma tegen. Zelf doet hij het niet, als een stemming spannend wordt, zegt hij. „Dan ga je achter de gordijnen staan om niet te stemmen. Nou, dat is het laatste wat ik doe als ik ergens op tegen ben.”

Bij de uitgestelde stemming op 29 november zijn er meer voorstanders bij, en is het pairen niet zo’n punt meer. De wet haalt het met 37 tegen 32 stemmen.

De laatste hobbel is het kabinet, dat zich ‘neutraal’ heeft opgesteld. VVD-minister Mark Harbers van Infrastructuur en Waterstaat kan de publicatie in Het Staatsblad noch vertragen, noch versnellen, zegt hij. De Tweede Kamer geeft Harbers daarom op 1 december een zetje met een motie om hem tot spoed te manen.

CDA-Kamerlid Harry van der Molen vindt het een schande. Hoe kunnen waterschapsbestuurders van bedrijven, die rekenden op hun zetels, nu nog meedoen aan de verkiezingen? „Dit is onbehoorlijk bestuur en wat het CDA betreft ook democratisch vandalisme”, zegt hij.

De club van waterschapsbestuurders namens bedrijven spant nog een kort geding tegen de Staat aan: vergeefs. Op 16 december wordt de wet nét op tijd gepubliceerd. Bij uitzondering zal minister Harbers achteraf tekenen, hij was vorige week op werkbezoek in de Caraïben.

Wat de wet gaat doen, is afwachten. Het is GroenLinks en D66 niet gelukt de zetels van boeren terug te dringen, zeggen critici. Sterker, de BoerBurgerBeweging zegt pesterig dat de wet reden was overal mee te doen aan de waterschapsverkiezingen. Bedrijven kunnen zich nog steeds laten vertegenwoordigen door VVD en CDA, of zelf een partij oprichten.

Voor Bromet en De Groot is het toch een stap om de waterschappen te democratiseren, én een persoonlijke overwinning. „Ik dacht lang dat mijn carrière mislukt was”, twittert Bromet ’s avonds na de stemming. „En nu heb ik gewoon een wet gemaakt en die is aangenomen!”