Een inkijkoperatie in het menselijk brein

Over het brein, dat intrigerende en razend complexe orgaan in ons hoofd, zijn al ontelbare boeken geschreven. En elke auteur worstelt met de vraag: hoe sterk kan ik die ingewikkelde wetenschap versimpelen zonder belangrijke informatie te verliezen? Neurowetenschapper Lara Wierenga van de Universiteit Leiden en grafisch ontwerper Dirma Janse kozen in hun Atlas van ons brein voor een originele insteek: een combinatie van heldere teksten met aantrekkelijke infographics en illustraties.

Met zesentwintig vragen, geordend in vijf hoofdstukken, nemen Wierenga en Janse de lezer mee op een visuele ontdekkingstocht door de hersenen: de anatomie, de geschiedenis van de hersenwetenschap en de ontwikkeling van baby tot volwassene, een van de onderzoeksgebieden van Wierenga. Andere hoofdstukken gaan over – vermeende en bestaande – man-vrouwverschillen in hersenen en gedrag, over intelligentie en creativiteit, en over hoe mensen het beste leren. Daarin komt ook het effect aan bod van slaap, mediteren, of van de hele dag online zijn.

Kickbokser met snelle reflexen

Aan de hand van fictieve personages brengt Wierenga de stof tot leven, zoals een kickbokser met snelle reflexen, baby Emma die zich ontwikkelt, of overgrootvader Willem die langzaam vergeetachtig wordt. Bij de beschrijving van de geschiedenis richten de auteurs de schijnwerpers, zeer eigentijds, ook op vrouwelijke wetenschapspioniers die tot voor kort onderbelicht bleven.

Het is een groot boek, met op elke pagina een infographic, illustratie, foto, inzetje, portretje of citaat van een beroemde wetenschapper, en koppen en icoontjes in hetzelfde kleurenpalet. Dat wekt de suggestie dat de besproken materie al bladerend makkelijk te snappen is, maar dat is niet zo. De makers schuwen de diepte niet. Bij de uitleg van de werking van verschillende soorten hersenscanners komen de gelijkspanningsspoel en de radiofrequentiespoel van de MRI-scanner langs, en de protonenterugval die zij veroorzaken. Wierenga beschrijft het enterische zenuwstelsel, dat de darmen innerveert. Bij veel graphics staan voluit de wetenschappelijke namen van hersengebieden, zoals de tien die betrokken zijn bij creatief denken.

Sommige infographics zijn zo complex dat je ze niet ‘snel tot je kunt nemen’, zoals de makers in hun voorwoord beloven. De graphic van ‘de dopaminemachine’ bijvoorbeeld, bij de vraag waarom pubers tegendraads en impulsief zijn. Die laat zien dat ‘het beloningscentrum’, zoals dat in populair-wetenschappelijke publicaties vaak in één woord wordt genoemd, in werkelijkheid een complex netwerk is van allerlei hersenonderdelen die samenwerken om iemand een euforisch gevoel te geven – of dat juist een beetje af te remmen. Een lezer moet er echt voor gaan zitten.

Hardnekkig deuntje in je hoofd

Tussen al die diepgravende kennis is ook veel ruimte voor toegankelijke plaatjes en luchtige weetjes. Puberjongens ruiken zweetgeur minder goed. Om van een oorwurm af te komen – een hardnekkig deuntje in je hoofd – kun je luisteren naar een anti-oorwurm liedje, zoals Sledgehammer van Peter Gabriël (een afgedrukte Spotify-code leidt ernaartoe). En de befaamde regel dat ook mensen met weinig talent een expert kunnen worden in iets door 10.000 uren te oefenen, is maar ten dele waar: de discipline om dat aantal uren te oefenen is deels erfelijk bepaald.

De fraaie Atlas biedt ‘geen alomvattende samenvatting’, schrijven de makers. Maar wie de tijd neemt om zich in de teksten te verdiepen, en om de mooie visualisaties in zich op te nemen, vult zijn eigen brein met heel veel nieuwe kennis en verwondering.