Waarom zette de VVD juist nu de hakken in het zand? Vier vragen over de asielwet

De afgelopen dagen was het onrustig binnen de VVD. Oorzaak: de ‘spreidingswet’ van staatssecretaris Eric van der Burg (Asiel en Migratie, VVD). Deze wet moet het mogelijk maken dat gemeenten gedwongen kunnen worden om asielzoekers op te vangen. Nu is de opvang van asielzoekers niet eerlijk verspreid over Nederland; sommige gemeenten doen veel meer dan andere.

Fractievoorzitter Sophie Hermans zei dinsdag dat de VVD „fundamentele bezwaren” heeft tegen de wet. Daarom overlegden de coalitiepartijen en Van der Burg de afgelopen weken intensief over het wetsvoorstel, dat er eigenlijk op 1 oktober al had moeten zijn.

Afgelopen vrijdag leek het erop dat de nieuwe deadline van afgelopen maandag gehaald zou worden. Vrijdag hadden het kabinet en de fractievoorzitters van de coalitiepartijen een principeakkoord bereikt, maar zondag bleek dat de Tweede Kamerfractie van de VVD de wet nog steeds niet wil steunen. Daarom schoof partijleider Mark Rutte dinsdag aan in de wekelijkse fractievergadering van de VVD. Het lijkt erop dat hij een kabinetscrisis heeft kunnen afwenden: dinsdagmiddag maakte VVD-fractievoorzitter Sophie Hermans bekend dat de VVD akkoord zal gaan met de ‘spreidingswet’.

Lees wat hieraan voorafging: Rutte moet slepende crisis binnen eigen partij bezweren

Dinsdagavond presenteerde Van der Burg zijn langverwachte wetsvoorstel. Daarin staat dat gemeenten vanaf februari 2.500 euro krijgen per extra asielopvangplek die ze aanbieden. Voorwaarde is dat ze vrijwillig een opvanglocatie van meer dan honderd plekken inrichten, voor een periode van minimaal vijf jaar. Als er na drie maanden nog niet genoeg asielopvangplekken zijn in Nederland, moeten gemeenten en provincies samen een „verdeelbesluit” nemen voor de overige benodigde plekken. Als de staatssecretaris deze verdeling „evenwichtig” vindt, dan neemt hij het verdeelbesluit over.

1. De coalitiepartijen hadden deze zomer toch al een ‘asieldeal’ gesloten?

Ja, afgelopen augustus kwam Van der Burg tot een akkoord met VVD, D66, CDA en ChristenUnie dat de asielcrisis moet beteugelen. Daarin is onder meer een tijdelijke stop op gezinshereniging afgesproken: statushouders, vluchtelingen met een verblijfsvergunning, mogen hun familie pas laten overkomen als ze een woning hebben. Ook werd afgesproken dat de Turkije-deal, die asielzoekers over de EU verdeelt, tijdelijk wordt opgeschort. Daardoor komen er jaarlijks duizend asielzoekers minder naar Nederland. Met deze maatregelen zijn D66 en CU, die progressief zijn op het gebied van asiel, niet blij.

Ertegenover stond onder meer Van der Burgs belofte dat er een spreidingswet komt. Met de asieldeal gingen het kabinet en de fractievoorzitters van de coalitiepartijen dus ook akkoord met de spreidingswet. Maar een deel van de VVD-fractie besloot zich dualistisch op te stellen, zo bleek begin oktober. Dat kon toen niet beloven om vóór het wetsvoorstel zoals het er toen uitzag te stemmen. Van der Burg moest terug naar de tekentafel.

Mogelijk werd die weerstand gevoed door de achterban van de VVD, waarvan een (vocaal) deel zich hevig verzet tegen de spreidingswet. Wat mogelijk ook meespeelde: in de asieldeal van augustus stond niet hoe de spreidingswet er (ongeveer) uit zou komen te zien. Dat gaf voer voor discussie.

Lees meer over de ‘asieldeal’ van augustus: Asielakkoord: gemeenten moeten dit najaar 20.000 statushouders plaatsen

2. Wat wil het ontevreden deel van VVD-fractie precies?

Sommige VVD’ers hebben moeite met het dwang-element. Maar dat vormt de kern van de spreidingswet, dus als dat verdwijnt, is er eigenlijk geen wet meer. Maandag zeiden betrokkenen tegen NRC dat een groot deel van de fractie bezwaren heeft tegen het voorstel zoals dat er dit weekend lag. De ontevreden fractieleden hebben er moeite mee dat de wet niet tijdelijk is en dat deze geen maximum aantal asielzoekers noemt dat door een gemeente verplicht moet worden opgevangen.

Dinsdag werd duidelijk dat de ontevreden fractieleden op dit punt hun zin waarschijnlijk niet krijgen. Hermans zei na afloop van de vergadering tegen journalisten dat die vooral was gegaan over een ander aspect waar fractieleden moeite mee hebben: het aantal asielzoekers in Nederland. De maatregelen die daarvoor in augustus zijn getroffen, lijken namelijk tot nu toe nog niet te werken. Afgelopen week maakte het ministerie van Justitie en Veiligheid bekend dat het dit jaar 48.200 asielaanvragen verwacht. Dat zijn er 6.700 meer dan er een halfjaar geleden werden verwacht. Bij die prognose zijn Oekraïense vluchtelingen niet meegerekend. Zij zijn officieel geen asielzoekers.

Hermans zei dinsdag dat de fractie Rutte stevig had „doorgezaagd” over het onderwerp. Daarna – Rutte heeft zo’n drie uur meevergaderd – was er volgens de fractievoorzitter voldoende vertrouwen dat hun partijleider aan de slag gaat met het beteugelen van de „instroom”. Ze wilde niet zeggen hoe.

3. Wat wil de VVD dat het kabinet doet om het aantal asielzoekers in Nederland te beperken?

Ook daar heeft Hermans dinsdag niets over prijsgegeven. In het coalitieakkoord van Rutte IV staat expliciet dat het kabinet zich wil houden aan „internationale verdragen en EU-regelgeving” als het gaat om asiel. Europese en internationale mensenrechtenverdragen die Nederland heeft ondertekend maken bijvoorbeeld een niet-tijdelijke asielstop onmogelijk. Tweede Kamerlid Ruben Brekelmans, die namens de VVD het woord voert over asiel, heeft tot nu toe in debatten altijd gezegd dat de fractie zich daar ook aan wil houden, maar wel wil dat de staatssecretaris onderzoekt of er binnen die regelgeving een tijdelijke asielstop mogelijk is vanwege de huidige asielcrisis. Begin deze maand schreef Van der Burg aan de Kamer dat zo’n tijdelijke asielstop nu niet mogelijk is.

In de asieldeal van augustus zat een aantal maatregelen die het aantal asielzoekers in Nederland moeten beperken, zoals het opschorten van de Turkije-deal en extra controles aan de grenzen door de Koninklijke Marechaussee. De VVD vindt dat die maatregelen tot nu toe niet genoeg helpen. In het Kamerdebat maandag stelde Brekelmans een aantal maatregelen voor die de VVD al vaker heeft voorgesteld. Zo wil hij dat er gekeken wordt of asielzoekers volgens de huidige regels vaker weggestuurd kunnen worden en dat er internationaal specifiekere afspraken gemaakt worden.

4. De VVD pleit al jaren voor een strenger asielbeleid. Waarom zette de fractie juist nu de hakken in het zand?

Mogelijk heeft dat te maken met het kritische gedeelte van de VVD-achterban. Dat roerde zich in augustus in een verhitte asielbijeenkomst van de VVD. Ook kreeg Brekelmans verschillende brieven, ondertekend door groepen lokale fractievoorzitters, waarin werd opgeroepen om de spreidingswet niet te steunen.

Ook de Provinciale Statenverkiezingen van maart volgend jaar kunnen een rol spelen. Met het steunen van de spreidingswet verliest de VVD mogelijk kiezers die een strenger asielbeleid willen. Daarbij voelt de partij ongetwijfeld de concurrentie van JA21. Voormalig VVD-kiezers die nu JA21 stemmen noemen relatief vaak het asielbeleid als reden om de VVD te verlaten, bleek afgelopen september uit een peiling van I&O Research.

Update (8 november 2022): Dit artikel is aangevuld nadat Van der Burg het wetsvoorstel presenteerde.