Met het ijs verdwijnt ook het mentale welzijn van de Groenlanders

Niemand miste iemand. Dat vindt agent Palu Eriksen zoveel maanden later nog het opmerkelijkst. Hij was net vader geworden van zijn eerste kind toen hij afgelopen herfst door een collega werd gebeld over een macabere vondst op de vuilstort van Ilulissat. Hij moest onmiddellijk naar het bureau komen, ouderverlof of niet.

Gemeentewerkers hadden die ochtend tussen de vuilniszakken bij de verbrandingsoven een menselijk been gevonden. „Ik kon het niet bevatten”, zegt Eriksen op het politiebureau van Ilulissat. „Was het een bekende? Was het familie? Een vriend misschien?” Achter het raam drijven ijsbergen in alle denkbare vormen voorbij. Kathedralen van ijs.

Hier in Ilulissat, een stad van 4.670 inwoners in het westen van Groenland, kennen de mensen elkaar. Ilulissat betekent ijsberg in het Kalaallisut, de taal van West-Groenland. De stad ligt 350 kilometer ten noorden van de poolcirkel. Een stad van blauwe, groene en rode huisjes aan de rand van de ijszee. Een Deense koopman doopte de handelspost in 1741 aanvankelijk Jakobshaven. Het ijsfjord bij de stad, product van de Jakobshaven-gletsjer, baart ieder jaar 35 miljard ton aan ijs. Een van die ijsbergen bracht in 1912 de Titanic tot zinken.

In een stad die zo leeft met de seizoenen en de grilligheid van de natuur passen de mensen op elkaar. Hier raakt nooit iemand zomaar kwijt.

Als je een week in Ilulissat doorbrengt, herken je de bewoners vanzelf. Hendrik, de visser die voor 200 euro per uur toeristen meeneemt op zeehondenjacht. Jens, de voormalige rechter die ook beeldhouwer en visser is en vorig jaar – waar gebeurd – door een kokosnoot gewond raakte in Mauritius.

Agent Palu Eriksen komt uit een politiegeslacht. Als geen ander kent hij de schaduwzijde van wonen op de pool. „De meeste telefoontjes die we binnenkrijgen gaan over huiselijk geweld, seksueel misbruik en depressie. We krijgen zo’n drie keer per dag iemand aan de telefoon die zelfmoord overweegt,” zegt Eriksen als hij me meeneemt op zijn dagelijkse ronde. Groenland heeft het hoogste aantal zelfmoorden ter wereld, acht keer zoveel als in Nederland.

Karkassen

De herfst is begonnen. Dikke mist rolt over de stad. Sleehonden huilen in de modder. Hun vachten zuigen zich vol met motregen. Eriksen wijst de huizen aan die onder zijn collega’s bekend staan als ‘ het getto’. De sociale woningbouw in alle kleuren van de regenboog werd gebouwd als onderdak voor mijnbouwers in een inmiddels gesloten kolenmijn. In de tuintjes hangen karkassen van rendieren te drogen. Een vrouw zet een grote fles bier aan haar mond. Het is elf uur ’s ochtends. Alleen de hoge schoorsteen van de vuilverbrandingsoven verstoort het uitzicht op de ijsbergen die in de verte voorbij drijven.

Eriksen en zijn collega’s trokken de vuilniszakken een voor een open, in de hoop meer te weten te komen over de moord. Na een dag zoeken vonden ze een hoofd en kon het slachtoffer worden geïdentificeerd. „Mijn collega herkende hem uiteindelijk. Een Inuit die een tijdje in Denemarken had gewoond en geen huis kon vinden toen hij terugkwam naar Groenland. Hij verbleef meestal bij vrienden.”

Na de vondst van het been gonst het in Ilulissat van de geruchten. De moordenaar moet in de buurt zijn. Bewoners durven ’s avonds niet langer alleen over straat. Terwijl de dagen korter worden, besluiten de bewoners na het vallen van de avond thuis te blijven of niet langer alleen over straat te gaan.

Als de naam van het slachtoffer bekend wordt, kan iedereen meteen met eigen ogen zien wie de hoofdverdachte is. Op zijn openbare Facebookpagina heeft het slachtoffer op de dag van zijn verdwijning een selfie gemaakt van zichzelf en een andere man, die een broodmes onder zijn kin houdt.

Hoe slaagde het slachtoffer erin om vlak voor zijn dood zijn moordenaar én het moordwapen vast te leggen? Agent Eriksen heeft het begin van een verklaring, die impliceert dat sprake was van een soort macaber pact: „Er was veel drank en drugs in het spel.”

De vuilstort waar de politie het been vond, staat in een wijk waar de meeste telefoontjes naar het bureau van Ilulissat vandaan komen. Vechtpartijen, uit de hand gelopen feestjes, in elkaar geslagen vrouwen. Het meeste geweld komt van mannen die hun frustratie botvieren op hun vrouwen. „Groenlandse mannen verkeren in een diepe identiteitscrisis. Net als de Inuit in Canada en de Verenigde Staten”, zegt Eriksen, zelf ook Inuit. „Gruwelijke moorden als deze vinden met steeds grotere frequentie plaats. Ik heb er in de afgelopen vijf jaar meer onderzocht dan mijn vader in zijn hele carrière.”

De verandering van klimaat en leefgewoonten zijn volgens hem een deel van de verklaring. Vrijwel nergens ter wereld worden de gevolgen van de klimaatcrisis zo sterk gevoeld als hier. De Jakobshaven-gletsjer slonk in de eerste vijftien jaar van deze eeuw sneller dan in de hele eeuw daarvoor. Sinds de jaren negentig is de snelheid waarmee het ijs de zee wordt ingestuwd verdrievoudigd, berekenden klimatologen van de New York University, die voorspellen dat de terugtrekking van de gletsjer niet meer te stoppen is. Het beïnvloedt het bestaan op het eiland, het gemoed onder de mensen, hoe ze leven en doodgaan.

Verdwijnende wereld

80 procent van Groenland, een eiland 52 keer zo groot als Nederland, is bedekt met ijs. De enige bewoning is aan de ijsvrije randen, met name in het westen en het zuiden – waar de hoofdstad Nuuk ligt. In het midden van het eiland is de ijslaag meer dan 2 kilometer dik. Als dat ijs vandaag allemaal zou smelten, zou het water in de wereldzeeën 7 meter hoger staan. Zoals het nu gaat, zorgt het smeltende ijs op Groenland voor een zeespiegelstijging van 1 millimeter per jaar.

Tot eind jaren negentig was het water tussen Ilulissat en het Disko-eiland, vijftig kilometer verderop, in de wintermaanden bevroren. De stad was onbereikbaar voor schepen en de bewoners overleefden dankzij het rendier- en zeehondenvlees van de jacht in de zomer.

„Dit was allemaal ijs,” zegt Frederik Lange (80), een Inuit die met zijn drie zonen grote hompen rendiervlees aan wal brengt in de haven van Ilulissat. „Tot 1995 ging ik ieder jaar met de hondenslee over dit water om te jagen en te vissen.”

Hij werd opgevoed door zijn oom nadat zijn vader was verdronken in een omgeslagen kayak. Lange was toen twee jaar oud.

In 1967 redden zijn sledehonden hem uit een wak, waar ze hem ondanks zijn waarschuwende kreten hadden ingereden. „Toen ik in het ijskoude water lag, voelde ik dat ik het ging opgeven. Ik dacht aan mijn moeder. Maar toen vonden de honden een plek waar twee ijsschotsen over elkaar lagen, waardoor ze me eruit konden trekken. Ik ben ze altijd dankbaar gebleven.”

Het aantal sledehonden op Groenland halveerde in de afgelopen twintig jaar. Het gemeentebestuur besloot de overgebleven honden naar de randen van de stad te verbannen, na klachten over geluidsoverlast. Steeds meer Groenlanders schaffen sneeuwscooters aan, omdat de honden te duur zijn in onderhoud.

De honden werden ook slachtoffer van de moderniseringsdrang van Denemarken, dat in 1953 de Groenlandse kolonie als een district onder direct bestuur plaatste. „Ze vonden dat we Deenser moesten worden”, zegt Lange. Hij en zijn familie moesten het platteland verlaten en naar steden als Ilulissat trekken. „Iedereen in het dorp was daar verdrietig over. De jeugd had ineens niets meer te doen.”

Frederik Lange verloor twintig jaar geleden een van zijn acht kinderen. Zelfmoord, zei de politie. Hij en zijn vrouw weigeren dat te geloven. „Het geweer dat we vonden, vertoonde geen bloedsporen. Maar we hadden geen tijd en geen geld voor verder onderzoek.”

Tweederangs

Volgens Aleqa Hammond, de eerste vrouwelijke premier van Groenland, is het hoge aantal (zelf)moorden in Groenland niet los te zien van die koloniale geschiedenis. „Het heeft er zeker mee te maken dat Groenlanders door de Denen als tweederangsburgers worden behandeld. Hun gevoel van eigenwaarde is beschadigd,” zegt ze tijdens een bezoek aan Ilulissat. Hammond is Inuit. Ze werd opgevoed door haar moeder, haar vader verdronk bij een ongeluk op de ijszee. „Mijn moeder was schoonmaakster bij Deense families. Dat was voor die generatie Inuit-vrouwen de enige manier om geld te verdienen.”

Hammond werd in 2013 verkozen tot premier, op basis van haar uitgesproken pro-onafhankelijkheidsagenda. Ze vergeleek de Deense kolonisatie met de apartheid in Zuid-Afrika en wilde een waarheidscommissie in het leven roepen. De Denen weigerden mee te werken.

„Denemarken dwong Groenlanders in de jaren zestig en zeventig tot anticonceptie, zodat de bevolking niet zou groeien. We werden gedwongen onze huizen in de fjorden te verlaten en naar de steden te verhuizen, zodat het makkelijker was om ons te besturen. De Denen hebben heel veel kapot gemaakt.”

Hammond kwam in 2014 alweer ten val als premier na beschuldigingen van corruptie. Maar ze maakte het Groenlandse onafhankelijkheidsstreven salonfähig. 90 procent van de bedrijven op het eiland worden nog altijd bestuurd door Denen.

In 2008 stemden de Groenlanders in een referendum al in grote meerderheid voor zelfbestuur. Denemarken is nu alleen nog verantwoordelijk voor Defensie en Buitenlandse Zaken en betaalt 500 miljoen euro per jaar aan het eiland. Een wet bepaalt dat onafhankelijkheid mogelijk is, mits de Groenlanders voelen dat ze er klaar voor zijn.

„Ik denk dat het nog te vroeg is”, zegt Palle Jerimiassen, de burgemeester van Ilulissat. „We moeten eerst op eigen benen kunnen staan.” Hij wijst in de richting van een overhangende rots buiten de stad, die bekend staat als de zelfmoordrots. Daarvandaan stortten vrouwen zich eeuwenlang in de ijszee als hun mannen waren overleden en ze vreesden als weduwe de rest van de familie tot last te worden. Oude mannen stapten in hun kayak om nooit meer terug te keren. „Op die manier lossen we hier al generaties lang onze problemen op.”

Lees ook: Deze reportage van een poolexpeditie bij Spitsbergen

Cruiseschepen

De burgemeester moest zijn stad geruststellen na de vondst van het been, eind vorig jaar. Daags erna stonden er 150 stadsgenoten met kaarsen in hun hand voor het stadhuis om het slachtoffer te herdenken. „Het is heel verdrietig, maar we moeten positief blijven denken”, zegt hij.

Zijn stad heeft het nog nooit zo druk gehad. Hotels kunnen de aanvoer van toeristen niet aan. In 2021 waren er 50.000 toeristen, tien keer het inwoneraantal. Afgelopen augustus riep hij op om het aantal cruiseschepen te beperken tot maximaal één per dag, met maximaal 1.000 toeristen. „Meer kunnen we niet aan”, zegt de burgemeester.

Maar de groei van Ilulissat is niet te stuiten. „We werken hier 24 uur per dag. Zelfs onze vissers bouwen nu hotels”, zegt Jerimiassen. Die populariteit wordt volgens hem veroorzaakt door de media, die Groenland alsmaar in één adem noemen met klimaatverandering, maar ook door de Netflix-serie Borgen, waarvan het vierde seizoen zich hier afspeelt, en door Donald Trump, die het eiland wilde kopen.

Achter het oude vliegveld van Ilulissat, met één gate, is een Deens bedrijf hard bezig puin te ruimen voor een internationaal vliegveld, dat in 2025 klaar moeten zijn. „Straks kun je rechtstreeks vanuit Amsterdam naar Ilulissat vliegen”, lacht de burgemeester. „Klimaatverandering is niet alleen maar negatief. Het is ook een business opportunity.”

Het smeltende ijs op Groenland heeft inmiddels de belangstelling gewekt van miljardairs als Bill Gates en Jeff Bezos. Ze geloven dat de aardmetalen makkelijker op te graven zijn nu de winters op Groenland korter worden. Op Disko Eiland is nikkel en kobalt gevonden, de belangrijkste grondstoffen voor de batterijen van elektrische auto’s. „Groenland is de last frontier, zegt de Canadees Benjamin Walters, die voor diverse mijnbedrijven actief is op Disko Eiland. De hele zomer vloog hij rijke zakenmannen per helikopter van en naar het eiland.

Plannen om uranium te ontginnen in het zuidelijker gelegen Narsaq stuitten op verzet. Er zijn zorgen over de volksgezondheid en er is de vrees dat China de uranium zou gaan winnen. De meeste Groenlanders steunen andere mijnoperaties wel, in de hoop dat het geld de onafhankelijkheid kan versnellen. „Groenland is een schateiland”, zegt Walters.

Laatste uren

Lang niet alle Groenlanders kunnen meekomen met de grote veranderingen op het eiland. Dat gold ook voor de dakloze Inuit die werd vermoord. Nadat de hoofdverdachte was opgepakt, hoorde de politie over de laatste uren van het slachtoffer. „Die twee kenden elkaar,” zegt rechercheur Eriksen. „De laatste tijd worden de misdrijven onder invloed van grote hoeveelheden drank en drugs steeds gruwelijker.” Die misdrijven hebben volgens hem allemaal dezelfde achtergrond: Groenlanders voelen zich machteloos in een veranderende, afbrokkelende wereld en krijgen ernstige mentale problemen.

De hoofdverdachte is overgebracht naar Nuuk, waar sinds 2018 een gevangenis is voor dit soort misdrijven. Vroeger werden zware misdadigers naar Denemarken gestuurd.

Volgens voormalig premier Aleqa Hammond bewijst de moordzaak dat „de Groenlanders te weinig aandacht krijgen”. De focus van de wereld – politici, wetenschappers, mijnbouwers en toeristen – is volgens haar alleen gericht op het smeltende ijs. Dit soort moorden, zegt ze, is een symptoom van een groter gevoel van verlies.

Agent Palu Eriksen gelooft dat het verdriet van generaties kan smelten, net als het ijs. „Als we onze eigen geschiedenis aanvaarden, en de anderen vergeven, kunnen we verder.”

Correctie: in een eerdere versie van dit artikel stond dat de Titanic in 1909 gezonken is. Dat moet echter 1912 zijn en is daarom aangepast.