‘Mijn moeder was geen fraudeur, ze was alleen niet op de hoogte van de meldplicht voor gokken’

Haar gokverslaving begint als ze scheidt van haar man. Ze is op zichzelf, na een moeilijk huwelijk. „Ik mocht niets”, zegt Ursila (65), op wier verzoek haar achternaam hier niet wordt genoemd. Kort daarna krijgt haar moeder alzheimer. Ze verzorgt haar tot ze sterft, tien jaar lang. Haar moeder zo zien, vond ze verschrikkelijk. Om dat te vergeten liep ze na een bezoek aan haar moeder huilend voorbij haar Crooswijkse appartement, naar het casino. „Ik werd depressief. Met gokken sloot ik me af en zocht ik spanning op.”

Maar ze heeft een bijstandsuitkering. Die combinatie bracht haar in de problemen en leverde onlangs een verrassende uitspraak van de rechtbank Rotterdam op. De gemeente kwam erachter dat ze gokte en wilde voor de maanden waarin ze dat deed haar volledige uitkering terugvorderen: 12.389,96 euro. De rechter ging daar niet in mee, tegen eerdere uitspraken in.

De gemeente wil uitsluitsel in de zaak van Ursila en drie andere zaken, en gaat in hoger beroep, zo werd vorige week bekend.

Rotterdam was een strenge gemeente op het gebied van de handhaving op bijstandsuitkeringen en mogelijke fraude. Uit een inventarisatie van Trouw over 2021 van de Centrale Raad van Beroep – het hoogste beroepsorgaan voor de Participatiewet, waar de bijstand onder valt – blijkt dat Rotterdam de meeste bijstandszaken voor de CRvB brengt. Bijna een kwart van de zaken (133 van de 579) kwam uit Rotterdam.

Er zijn meerdere redenen om het recht op een uitkering te controleren, zegt de gemeente. Bijvoorbeeld als uit gegevens van het UWV blijkt dat iemand werk heeft gekregen. Of als ze een tip krijgen over mogelijke fraude. Daarnaast heronderzoekt de gemeente jaarlijks een vast aantal uitkeringen.

Bij Ursila ging het om zo’n heronderzoek. Haar dochter Wendy Balgobind, die een bewindvoerderskantoor heeft, hielp bij een vraag van de gemeente om bankafschriften van haar moeder in te leveren. „We waren ons van geen kwaad bewust. Ik leverde ze blind in”, zegt Balgobind. „Ze moesten eens weten wat ze teweegbrengen. Mijn moeder was geen fraudeur, ze was alleen niet op de hoogte van de meldplicht voor gokken.” Haar moeder vertelde de gemeente in 2018 nog over haar gokproblemen.

Alle inkomsten melden

Als bijstandsgerechtigde heb je een ‘inlichtingenplicht’, vertelt advocaat Funda Çelen, die ook een cliënt met een gokkwestie bijstond. Dit betekent dat je al je inkomsten moet melden. Ook stortingen van derden. En als je gegokt hebt, omdat je daar mogelijk inkomsten uit kunt halen. Doe je dat niet, en de gemeente komt daarachter, is het aan jou om te bewijzen of de transacties waarover vragen zijn wel of geen inkomsten zijn.

Kun je dat niet bewijzen, dan is de standaardprocedure: voor de maanden dat jij gegokt hebt, houdt de gemeente de volledige uitkering in.

Het was spannend in de rechtszaal, maar dochter Wendy had er een goed gevoel over. De rechters waren kritisch op de gemeente. Moeder: „Ik ben slecht-horend, verstond in die grote, galmende zaal niet wat de rechters zeiden, Wendy en mijn advocaat hielpen me. Ik heb zoveel mogelijk geprobeerd uit te leggen.”

Dat goede gevoel bleek terecht. De rechtbank Rotterdam heeft een nieuwe vuistregel vastgesteld voor het bepalen van het inkomen voor gokken die afwijkt van de lijn die tot dan toe gevolgd is door bestuursrechters die de Participatiewet toetsen. Als iemand gegokt heeft en het lukt diegene niet de administratie te overleggen, dan moet de sociale dienst ervanuit gaan dat de winst van het gokken gelijk is aan de inleg, oordeelden de bestuursrechters onlangs in vier zaken. Stel: je inleg is 100 euro, dan mag de gemeente er volgens de rechtbank van uitgaan dat je winst óók 100 euro is. Dat bedrag wordt dan gekort op de bijstandsuitkering.

De reden die de rechtbank ervoor aanvoert: terugvorderen van een bijstandsuitkering zou recht moeten zetten wat degene te veel verdiend heeft. Het ligt niet in de verwachting dat de gokker zoveel heeft verdiend met het gokken, dat ze helemaal geen recht meer zouden hebben op de uitkering, vindt de rechtbank. Ook gezien het verdienmodel van casino’s: gokken is meestal niet winstgevend.

Dat het nagenoeg onmogelijk is een sluitende en verifieerbare administratie te overleggen van gokken in het casino, geeft de rechtbank in het vonnis ook als reden op.

Toeslagenaffaire

Dit betekent in de regel dat de bedragen die uitkeringsgerechtigden moeten terugbetalen, lager worden. Hoeveel dat in Ursila’s geval is, moet nog berekend worden, zegt haar dochter. „Mijn moeder betaalt al een aantal maanden vijftig euro per maand af. Dat wordt meteen bij de beslissing van de gemeente ingehouden op de uitkering.”

Van de nieuwe vuistregel kan worden afgeweken door de gemeente als de bijstandsgerechtigde niet meewerkt aan een onderzoek of als de gemeente aanwijzingen heeft dat diegene meer verdient met gokken dan verklaard. „Mijn moeder heeft aan alles meegewerkt”, zegt Balgobind. „Ze is verhoord door de gemeente over al haar pintransacties bij casino’s. Bij elke transactie vroegen ze hoeveel ze ermee verdiende. Telkens moest ze zeggen: ik weet het niet meer.”

De uitspraak van de rechter heeft deels te maken met de Toeslagenaffaire, denkt Hans Nacinovic, een jurist gespecialiseerd in sociale zekerheidsrecht. Hij heeft met twee anderen voor minister Carola Schouten (Participatie) de Participatiewet geëvalueerd. „De rechtbank wil hiermee, denk ik, een signaal afgeven en laten zien waar de Participatiewet knelt. Hier wringt het, omdat mensen hun volledige uitkering moeten terugbetalen, terwijl mensen over het algemeen niet verdienen aan gokken. Zo stort je mensen nog verder in de ellende.”

Mijn moeder is verhoord over al haar pintransacties bij de casino’s. Ze wilden weten hoeveel ze ermee verdiende

Wendy Balgobind dochter en bewindvoerder

Heeft het hoger beroep van de gemeente kans van slagen? Eind augustus oordeelde de CRvB in een vergelijkbare zaak nog volgens de oude lijn, zegt Nacinovic. Juridisch gezien is die lijn heel helder, benadrukt hij: er is een inlichtingenplicht. „Is die geschonden, dan is het aan jou om te bewijzen hoeveel je verdiende. Kun je dat niet, dan wordt alles teruggevorderd.” In de zaak van Ursila en de drie anderen stapt de rechtbank eigenlijk deels van de inlichtingenplicht af, zegt Nacinovic.

Nacinovic denkt dat een oplossing voor de ‘strenge’ Participatiewet – minister Schouten wil niet voor niets meer aandacht voor de ‘menselijke maat’, schreef ze in juni in een brief aan de Tweede Kamer – het best kan worden gevonden in een aanpassing van de wet. Hij pleit ervoor gemeenten de mogelijkheid te geven om gevolgen van beslissingen voor individuen mee te laten wegen: bij onredelijk heftige gevolgen kan de gemeente kiezen een lager bedrag terug te vorderen.

Moet gemeente beleid aanpassen?

De gevolgen voor de gemeente van deze uitspraken zijn in potentie groot. Vorig jaar zijn twintig Rotterdamse ‘gokzaken’ in hoger beroep behandeld. Als de CRvB meegaat in de uitspraak van de rechtbank Rotterdam, betekent het dat de gemeente het huidige beleid moet aanpassen en de terugvorderingen in verband met gokken moet beperken tot de hoogte van de inzet, schrijft de gemeente.

De gemeente ziet weinig mogelijkheden tot maatwerk en kijkt naar de werkelijke opbrengsten. „Ons beleid”, schrijft een woordvoerder in reactie op vragen van NRC, „is voor de Rotterdammer en de gemeente passender en preciezer.”

Als de hoogste bestuursrechter hierin meegaat, zien advocaten ook mogelijkheden in andere, vergelijkbare zaken. Zoals het verkopen van taarten via Instagram, of handel via Marktplaats.

De gemeente zegt het harde beleid waardoor zoveel bijstandszaken bij de CRvB terechtkwamen, al te hebben aangepast. Ze zagen dat hun oude beleid in bepaalde gevallen te verstrekkende gevolgen had. Mede omdat niet elke bijstandsgerechtigde goed op de hoogte was van de administratieplicht.

Eerst een waarschuwing

Sinds december vorig jaar wordt bij gokken met uitgaven boven de honderd euro, zonder dat sprake is geweest van inkomsten, eerst een waarschuwing gegeven. Ook wordt erop gewezen dat de administratie moet worden bijgehouden. Na zes maanden controleert de gemeente of dat gebeurt en of die gokinkomsten gevolgen kunnen hebben voor de uitkering. Als de administratie weer ontbreekt, kan de uitkering worden teruggevorderd.

In een mailtje met de uitspraak schreef de advocaat van Ursila, Daniël van Tongerlo, dat ze trots mocht zijn omdat ze doorzette. En om wat ze betekende voor anderen in heel Nederland die hetzelfde doormaken. „Dat was zo fijn om te horen”, zegt Ursila.

Maar de brief met de mededeling dat de gemeente in hoger beroep gaat, maakte haar meteen weer gestresst. „Dan moet ik straks wéér mijn verhaal doen. Het kan misschien nog wel een jaar duren voor het voor de rechter komt. Zit ik weer in onzekerheid. Word ik weer een jaar lang 50 euro gekort op mijn bijstand, terwijl mijn kosten oplopen door de oorlog.”

Door de grote terugvordering van de gemeente kwam haar dochter erachter dat haar moeder regelmatig gokte. Zij doet daarom nu de financiën van haar moeder, als haar bewindvoerder. Daardoor gaat het beter. „Mijn moeder krijgt leefgeld. Ze gokt niet meer en kan zelfs een beetje sparen.”

Ursila kocht onlangs een nieuwe bank en kon voor het eerst in tientallen jaren weer naar haar geboorteland Suriname. „Ik hoop mijn laatste jaren zonder schulden te leven.”