Luchtverdediging Oekraïne draait vaak om ‘reageren binnen seconden’

De dodelijke barrage van raketten en kamikaze-drones die sinds maandag in Oekraïne zijn neergekomen onderstreept opnieuw het belang van luchtverdedigingssystemen. Op aandringen van president Volodymyr Zelensky beloofden westerse leiders daarom deze week nog eens om vaart te zetten achter het leveren van zulke systemen aan Oekraïne.

Dinsdag arriveerde het eerste van vier Duitse Iris-T-luchtverdedigingssystemen, met een bereik van veertig kilometer. De Amerikaanse president Joe Biden beloofde haast te maken met de toegezegde levering van de Nasams (National Advanced Surface-to-Air Missile System, bereik vijftig kilometer), waarvan er twee nog dit jaar in Oekraïne moeten arriveren, en zes in 2023. Woensdag werd bekend dat ook Nederland luchtafweerraketten naar Oekraïne stuurt.

Zal het helpen? Naar eigen zeggen haalde de Oekraïense luchtverdediging maandag 43 van de 84 inkomende raketten neer, en 13 van de 24 inkomende drones. Dinsdag werd opnieuw ongeveer de helft van de aanvallen onderschept. Maar nog altijd kwamen er genoeg projectielen doorheen om tientallen doden en gewonden te veroorzaken, en vernietiging van elektriciteitsinfrastructuur, wegen, parken en een speelplaats.

Lees ook: Regen van kruisraketten op Oekraïne toont ook zwakte Russisch leger

Sovjet-makelij

Tot nog toe wordt de ruggengraat van de Oekraïense luchtverdediging gevormd door het langeafstandssysteem S-300 van Sovjet-makelij (bereik tussen 75 en 150 kilometer). Vóór de inval had het land daarvan 31 stuks, waarvan inmiddels een onbekend aantal is uitgeschakeld. Slowakije heeft er één gedoneerd. Probleem is dat de S-300-raketten opraken, en niet meer geleverd worden door de Russische producent.

Voor de kortere afstanden had Oekraïne een tiental Boek-M1-systemen (bereik dertig kilometer), berucht van het neerhalen van het verkeersvliegtuig MH17. Maar ook hiervoor wordt de munitie schaarser.

De Nasams en Iris-T zouden deze Sovjet-systemen moeten vervangen, zegt Paul van Hooft, defensie-analist bij The Hague Centre for Strategic Studies, die onderzoek doet naar luchtverdediging. „Dit soort korte- en middellange-afstandssystemen bestaat uit een radarinstallatie die de inkomende raket moet detecteren, een commandopost met de bemanning, en lanceerders met meerdere raketten.”

Het kost tijd om de productie van nieuwe wapensystemen te verhogen

Paul van Hooft defensie-analist

In een goed opgezette luchtverdediging praten de batterijen met elkaar. Zo kan de ene radarpost de inkomende raket signaleren en doorgeven aan een volgende, die de raket volgt en er raketten op laat afvuren.

Voor de nog kortere afstanden zijn er de Manpads, vanaf de schouder afgevuurde raketten zoals de westerse Stinger en Sovjet-erfstuk Igla. Ook is er luchtafweersgeschut zoals de Gepard, waarvan Duitsland er 24 leverde, die een gordijn van 550 kogels per minuut op het doel afvuurt.

Behalve voor de korte-afstandssystemen, waarvan het Westen er al duizenden leverde, geldt dat de vervanging van Sovjet-materieel nog maar nauwelijks begonnen is. Van Hooft: „De productie van nieuwe wapensystemen, dus ook luchtverdedigingssystemen, staat nog op het lage niveau van vredestijd. Het kost tijd om dat te verhogen.” Tegen de Taliban in Afghanistan hadden de VS geen luchtverdediging nodig.

Kamikaze-drones

Bij de systemen die er al wel zijn, hangt alles af van hoe je ze inzet, zegt Van Hooft. „Er zijn veel variabelen die het succes bepalen, zoals: welke dreiging je probeert te verslaan.” Zo zet Rusland ballistische raketten in, zoals de zeven meter lange Iskander-M. „Die gaan extreem snel, tot 8.000 kilometer per uur, en komen in een paraboolbaan bijna van bovenaf ingeslagen.” Voor luchtverdedigingssystemen is het extreem moeilijk om deze raketten uit te schakelen, ook al zijn ze groot en weinig wendbaar.

Kruisraketten als de Kalibr, aangedreven met een raketmotor, zijn trager: rond 800 kilometer per uur. „Maar die vliegen lager, op vijftig tot honderd meter hoogte, dus ze duiken pas later op de radar op”, zegt Van Hooft. „Bovendien zijn ze wendbaar en kunnen ze dus uitwijken.”

Nog trager, rond de 180 kilometer per uur, zijn de met propeller aangedreven kamikazedrones zoals de Iraanse Shahed-136-drones. Van Hooft: „Die zijn traag, maar klein en wendbaar, dus moeilijk te raken, en ze kunnen nog lager vliegen dan kruisraketten, tussen gebouwen door.”

Daarnaast zijn ze goedkoop, tienduizenden dollars per stuk, zodat ze in grote aantallen kunnen worden ingezet. Volgens de Oekraïense militaire inlichtingendiensten heeft Rusland in Iran 2.400 Shahed-136’s besteld. „De raket van veel luchtverdedigingssystemen is duurder dan de drone zelf”, zegt Van Hooft.

Gelaagde luchtverdediging

Om al deze dreigingen te beantwoorden is naast een gelaagde luchtverdediging vooral ook kennis, ervaring en training nodig, zegt Van Hooft. „Het gaat vaak om reageren binnen seconden, maar je ziet dat de Oekraïners daar steeds beter in worden.” Zo is op een online video van maandag te zien hoe soldaten onder gejuich een kruisraket uit de lucht schieten met een Manpad. Van Hooft: „Dat had ik niet voor mogelijk gehouden.”

Van Hooft: „Je moet allerlei afwegingen maken: welke systemen zet je in, in welke richting kijken je radars, en vooral: waar zet je ze neer? Het is fysiek onmogelijk het hele land onder een luchtverdedigingsparaplu te zetten. Voor een enkele grote stad zou je tientallen batterijen nodig hebben. Dat kan geen enkel land zich veroorloven. Zoveel systemen zijn er überhaupt niet. Bovendien zijn ze ook nodig aan het front, om militairen en materieel te beschermen, dus moeten er harde keuzes gemaakt worden.”

Kortom: het vervangen van luchtverdedigingssystemen door westerse landen zal de Oekraïners nooit volledig kunnen vrijwaren. Toch zullen ook de Russische aanvallen militair steeds minder effectief worden, vermoedt Van Hooft. „Er zijn veel aanwijzingen dat Rusland door zijn raketten heen raakt.” Zo zijn de gebruikte exemplaren steeds meer ouderwetse, niet-precieze types, en bijvoorbeeld raketten van het eigen S-300-luchtverdedigingssysteem, die daar helemaal niet voor bedoeld zijn, en dus nauwelijks te richten zijn. Van Hooft: „Ze kunnen eigenlijk alleen nog terreur zaaien.”

Lees ook: Inwoners van Kiev moeten weer schuilen: ‘Het leek op de dag dat Rusland binnenviel’