De ‘ode aan de baksteen’ is een vermakelijke maar onsamenhangende tentoonstelling

Veel korter had de titel niet gekund: Baksteen/Brick heet de grootscheepse tentoonstelling over de baksteen die nu op verschillende plekken in Amersfoort is te zien. Even lijkt het alsof het hoofdonderdeel van de driedelige expositie in Kunsthal/KAdE aanhaakt bij Nederland bouwt in baksteen, 1890-1940, de roemruchte expositie in het oorlogsjaar 1941 in het gebombardeerde Rotterdam, waar de baksteen werd gepresenteerd als het onvervreemdbaar ‘Dietse’ bouwmateriaal. ‘De ode aan de baksteen’, zoals de tentoonstellingmakers Baksteen/Brick zelf noemen, begint met een aantal maquettes en ontwerptekeningen van bakstenen gebouwen uit de eerste decennia van de twintigste eeuw. Van H.P. Berlage hangt er bijvoorbeeld een ontwerp voor een verzekeringskantoor en van George van Heukelom een tekening van De Inktpot in Utrecht, het uit 23 miljoen bakstenen opgetrokken kantoorgebouw van de Nederlandse Spoorwegen uit 1921.

Maar al gauw wordt duidelijk dat het begin een valse start is: in het vervolg van Baksteen/Brick speelt architectuur nauwelijks een rol en gaat het vooral om schilderijen, sculpturen, wandschilderingen, installaties en andere kunstwerken van meer dan vijftig Nederlandse en buitenlandse kunstenaars en ontwerpers waarin de baksteen op een of andere manier een rol speelt.

Aan goede ‘baksteenkunst’ als de minimalistische wandsculpturen van Willem Besselink die zijn geïnspireerd door metselverbanden, mankeert het niet op Baksteen/Brick. Onbetwiste hoogtepunten zijn de grote rechthoekige sculpturen van de Deense baksteenkunstenaar Per Kirkeby (1938-2018) in de centrale hal van de Amersfoortse kunsthal.

Verwantschap

Soms is onmiddellijk duidelijk waarom een bepaald kunstwerk is uitverkoren. Zo laat Bart Lunenburg in zijn mooie installatie Brick Weaving uit 2022 de verwantschap zien tussen het metselen van muren en het weven van textiel, iets dat jonge baksteenarchitecten als Marjolein van Eig intrigeert. Maar in Handstand, de filmloop van Marijke van Warmerdam uit 1992 van een in een witte jurk geklede jonge vrouw die tegen een witgeschilderde bakstenen muur een handstand maakt, is de baksteen bijzaak. Net zo goed, of zelfs nog beter, had de gymnaste haar oefening tegen een wit gestucte muur kunnen doen.

Vaak krijg je ook het gevoel dat voor een gekozen werk even goed een ander had kunnen worden getoond. Zo had in plaats van het schilderij dat H.J. Weissenbruch in 1860 maakte van de Koppelpoort in Amersfoort ook en ander Nederlands stadsgezicht kunnen hangen. Oude Nederlandse steden zijn tenslotte grotendeels gebouwd van bakstenen.

Regelmatig kan de bezoeker op de lange tocht langs baksteen zijpaden inslaan. Halverwege de tentoonstelling is bijvoorbeeld een video te zien van de firma Stack 3D, waarin computergestuurde robots feilloos bakstenen muren met complexe, parametrische vormen metselen. Elders liggen foto’s van onder meer de Amsterdamse Nieuwmarktrellen in 1975 die laten zien dat de baksteen ook als wapen kan worden gebruikt.

Stuurloos

Ook duiken er leskaarten en ander lesmateriaal voor leerling metselaars op, en in een vitrine ligt de zilveren troffel waarmee in 1648 de eerste steen werd gelegd van het van onder tot boven met natuursteen beklede Amsterdamse stadhuis, nu Koninklijk Paleis. En plotseling hangt er, heel vreemd, een poster uit de Sovjet-Unie uit de jaren zeventig waarop een montere bouwvakker metselt onder het toeziend oog van Lenin. Nauwelijks minder merkwaardig is een affiche van de NSB uit 1942 met de waarschuwing ‘Roddelen schaadt uw volk’, waarvoor de ontwerper om duistere redenen een afbeelding van een bakstenen muur heeft gebruikt.

Zo is de ‘ode aan de baksteen’ al met al een vermakelijke maar onsamenhangende en stuurloze tentoonstelling. Baksteen/Brick ontbeert een sterk idee dat betekenis had kunnen geven aan de expositie. Dit geldt ook voor de catalogus die de vorm heeft gekregen van een baksteen. Hierin staan niet alleen kleine foto’s van de tentoongestelde baksteenkunst, maar ook van honderden werken die niet in Amersfoort zijn te zien. De catalogus versterkt de indruk dat Baksteen/Brick een typische tentoonstelling is uit het Google-tijdperk, waarin de trefwoorden ‘kunst’ en ‘baksteen’ hebben geresulteerd in een reeks lukraak gekozen kunstwerken en artefacten die ook heel anders had kunnen zijn.