Dit ziekenhuis kon veel beter, zag de patiënt vlak voor haar dood

Sommige beweringen duiken zo vaak op in wervende teksten dat niemand ze meer gelooft. Eén daarvan: de patiënt staat centraal. Zou het?

En toch is het niet altijd onzin. Zo studeerde Niels Geerts (29) af aan de Amsterdamse Academie van Bouwkunst met een ontwerp dat is geïnspireerd op de architectonische gedachten van een patiënte in de laatste zes maanden van haar leven. Zij was een collega bij de Architekten Cie, een gerenommeerd architectenbureau. Ook zij zou zijn afgestudeerd aan de Academie, ware het niet dat ze voortijds overleed.

In het laatste jaar van haar leven ging ze ziekenhuis in en uit, om uiteindelijk thuis te overlijden in de Vondelstraat in Amsterdam. Tijdens wandelingetjes met haar familie en vrienden in het Vondelpark dacht ze na over het revalidatiecentrum aan de Overtoom, Reade, eveneens aan het park. Ze vroeg zich af wat patiënten perspectief kan bieden, hoop. Haar gedachten inspireerden Geerts. Hij maakte een ontwerp voor een nieuw zorgcentrum op de plek van Reade. Naam: Heelhuis. Hij slaagde voor dat ontwerp cum laude aan de Academie. Geerts: „We zijn samen de architect, Boukje en ik. Haar gedachten vormden mijn architectonisch kompas. Zij gaf de aanzet, ik maakte het ontwerp.”

Wie was deze vrouw? Geboren Gabreëls trouwde ze met Marnix Bügel. Ze kregen drie kinderen. In mei 2019 viel ze, in haar eigen huis. Zomaar. Ze kon niet meer opstaan. Nog dezelfde dag constateerden artsen twee hersentumoren. Ze overleed op 9 mei 2020, op vijftigjarige leeftijd. In weekblad Elsevier verscheen een necrologie onder de kop ‘Intelligente vormgever van eigen dromen’.

Behalve intelligent was Boukje Bügel-Gabreëls succesvol. Na een studie technische natuurkunde in Groningen ging ze aan de slag als managementtrainee bij KPN. Al snel werd ze commercieel directeur van Planet Internet om in 2007 over te stappen naar de NS. Daar zou ze verantwoordelijk zijn voor de invoering van de OV-chipkaart en de OV-fiets.

Ze werkte ook mee aan de herinrichting van de treinstations en juist dat gaf haar de laatste zet om het over een geheel andere boeg te gooien. Want waarom zou ze dit soort processen slechts begeleiden? Kon ze de winkels en stations niet zelf ontwerpen? Wat volgde was een radicale carrièrebreuk: van procesbegeleider naar maker.

In 2015 nam ze ontslag om zich te laten omscholen tot architect. Pi de Bruijn, bekend van zijn creaties aan de Zuidas en de Tweede Kamer, was onder de indruk van zo’n beslissing, net als van haar energie, netwerk en intelligentie. Hij betrok haar bij zijn Architekten Cie.

Stenen patiënten-fabriek

Het verbaasde Bügel-Gabreëls tijdens haar eerste opname in het VU-ziekenhuis al hoe beroerd de leefomgeving van patiënten is. In de VU belandde ze zelfs eens in een kamer met bijzonder beperkt uitzicht op de lucht, via een klein strookje, ergens in een van de eindeloze gangen van deze stenen patiënten-fabriek in Buitenveldert. Af en toe schrok ze op van het lawaai van een af en aan vliegende traumahelikopter.

Allengs kregen haar gedachten over een betere architectuur van een zorgcentrum meer vorm. Ze appte die gedachten aan haar vrienden, praatte erover. Haar hartsvriendin Winifred Andriessen: „Ze gebruikte eigenlijk alle energie die haar nog restte aan het denken over een instelling waarin het welzijn van de patiënt het uitgangspunt vormt.”

Geerts ontmoette haar bij de Architekten Cie. „Natuurlijk is het niet precies zo geworden als zij het voor zich zag. Maar het ontwerp is gedreven door precies die vraag die zij zichzelf voortdurend stelde: je wordt wakker en wat gebeurt er dan? Wat wil je dan, als patiënt? Hoe kun je hoop putten uit je omgeving?”

En?

Wat blijkt uit de maquettes, Geerts’ afstudeerscriptie en zijn uitleg bij zijn afstuderen eerder dit jaar, is dat Boukjes vraag tot een totaal ander gebouw leidt dan er nu staat. Er is meer hout, zelfs voor dragende constructies. Meer rondingen, meer water, lucht, bomen en meer schaduw. Geerts: „We laten de natuur binnen.”

Met de rug naar het park

Is dat nu niet zo? „Nee, kijk maar, het huidige gebouw staat met de rug naar het park waaraan het ligt. Tegelijk keert het zich af van de stad. Heelhuis doet het omgekeerde. Bewoners leven dichter tegen beide aan, er bijna in. Ze kunnen kiezen, iedere dag weer, want de een zoekt de rust van de natuur, de ander de afleiding van het stadsleven. In Heelhuis is iedereen meer bewoner, minder patiënt. Dat is ook wat Boukje wilde.”

Verdwijnen zal de lompe ingang, met een blokkerende hellingbaan van een ondergrondse parkeergarage, die nu tussen Overtoom en zorgcentrum staat. In de plint komen horeca en huurders met een buurtfunctie. Weg gaan ook de brute hekken tussen gebouw en park, aan de achterkant. De tuin zal doorlopen in het park.

Tegen de trend van schaalvergroting in zal het pand minder patiënten kunnen huisvesten dan nu. Maar die patiënten krijgen dan ook iets. Zoals kamers met ramen aan de park- én de stadskant, met een rond bed, en licht in overvloed. Geerts: „Dit ontwerp neemt efficiëntie niet als basis voor ruimtelijke oplossingen. Centraal staat het oogpunt vanuit de patiënt, als autonome bewoner van Heelhuis. Er is veel aandacht uitgegaan naar de werking en de logistiek, waardoor het plan een realistischer antwoord biedt op de vraag naar betere zorg. Zie de zachte vormentaal en de riante overgangsruimtes en de kleinere clusters, waar patiënten, zorgverleners, naasten en vrienden elkaar kunnen ontmoeten.”

Met beide benen in de praktijk

Is er een kans op realisatie? Het huidige revalidatiecentrum vertrekt: Reade verhuist naar het terrein van het OLVG in Nieuw-West. Dus komt er ruimte vrij in Oud-West, op de plaats aan de Overtoom. Madeleine Maaskant, directeur van de Academie van Bouwkunst: „Het ontwerp is heel bijzonder en past zo goed op die plek dat je het er wel ziet verrijzen. Bovendien: onze studenten, en zo ook Niels, staan met beide benen in de praktijk. Niels werkt bij een gerenommeerd architectenbureau. Dus die weet de weg te vinden, ook in de bestuursgremia die van doorslaggevend belang zijn bij dit soort aanbestedingen.”