Waarom Poetin niet moet rekenen op steun uit Centraal-Azië

De Oezbeekse president Sjavkat Mirzijojev weet het zeker. De rijke geschiedenis van de stad Samarkand, juweel van de oude Zijderoute, zal de top die daar deze donderdag en vrijdag plaatsvindt tot een succes maken. Samarkand is immers al eeuwen een knooppunt tussen Oost en West, Noord en Zuid. Landen van Europa tot China werden hier verbonden door handelsroutes. Aldus Mirzijojev in een bijdrage in Global Times, een Chinese staatskrant.

Oezbekistan, het meest centrale land van de vijf Centraal-Aziatische republieken, is de trotse gastheer van de 22ste bijeenkomst van de Shanghai Cooperation Organisation (SCO). Veertien staatshoofden, onder anderen die van India en Pakistan, praten twee dagen over samenwerking op het gebied van economie en veiligheid. Op de agenda staan onder meer toetreding van Iran en toenadering tot de Taliban in Afghanistan. Veel aandacht zal gaan naar de ontmoeting tussen Vladimir Poetin en Xi Jinping.

Het door China gedomineerde platform is nadrukkelijk niet-westers. Peter Frankopan, hoogleraar geschiedenis in Oxford en auteur van de succesvolle boeken The Silk Roads en The New Silk Roads, vindt het „symbolisch” dat er geen westerse leiders aanwezig zijn, en veelzeggend dat er wel leiders zijn van staten met nucleaire wapens. Frankopan: „Het feit dat geen van deze leiders de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties deze week bijwoont is in mijn ogen een teken van een veranderende, nieuwe wereldorde.”

Vooral voor Poetin staat er veel op het spel. Hij kampt met tegenslagen in eigen land. De westerse sancties beginnen voelbaar te worden, de nationalistische onvrede over het militaire falen neemt toe. Internationaal raakt Rusland geïsoleerd; het aantal bondgenoten is fors uitgedund. Poetin zoekt in Samarkand steun, zowel van China als van de landen die Rusland vanouds beschouwt als zijn ‘achtertuin’: Kazachstan, Oezbekistan, Tadzjikistan, Kirgizië en Turkmenistan.

Lees ook: Xi wil vooral samenwerking rond veiligheid

Geen kritiek, geen steun

Veel kan hij niet verwachten. De steun van China inzake de oorlog beperkt zich tot woorden en aankoop van olie en gas. Om economische schade door westerse sancties te voorkomen levert China tot nu toe geen wapens aan Rusland.

Vanuit de hoofdsteden van Centraal-Azië klinkt evenmin kritiek op de oorlog, maar ook geen steun. Zonder Moskou openlijk af te vallen, is duidelijk dat de autocratische leiders de Russische inval in een andere voormalige Sovjet-republiek met wantrouwen bekijken: wat Oekraïne overkomt, kan hun ook overkomen. Bij de VN-resolutie van begin maart die de invasie veroordeelde, onthielden Kazachstan, Tadzjikistan en Kirgizië zich van stemming. Oezbekistan en Turkmenistan waren afwezig.

Temoer Oemarov, geboren in Samarkand en Centraal Azië-analist bij denktank Carnegie Endowment for International Peace, werkte in Moskou tot die vestiging van Carnegie werd gesloten. Oemarov verzet zich tegen het achterhaalde beeld van Centraal-Azië als ‘Ruslands achtertuin’. Oemarov: „In het Westen worden deze landen nog steeds gezien als een regio die niet zelfstandig kan functioneren, als vijf landen die afhankelijk zijn van de twee grote buren Rusland en China. Ze willen niet gemangeld worden tussen die twee grootheden en opereren behoedzaam, maar ze hebben zich sinds de onafhankelijkheid van de Sovjet-Unie sterk ontwikkeld. Ze gaan hun eigen weg.”

Ook Frankopan benadrukt de zelfstandige positie van Centraal-Azië. „Het is geen kwestie van kiezen tussen Rusland en China. We moeten deze staten niet reduceren tot prijzen waar Moskou en Bejing om vechten. Ze hebben hun eigen belangen en wensen, en daar gebruiken ze hun banden met Rusland en China voor. Als de EU, de VS en het Verenigd Koninkrijk meer betrokken zouden zijn, zouden ze ook naar die landen kijken.”

Van een uniform blok is sowieso geen sprake. Juist woensdag brak er weer een grensgeschil uit tussen Kirgizië – het meest pro-Russische land van Centraal-Azië – en Tadzjikistan. Gastheer Oezbekistan, het meest gericht op samenwerking in de regio, zal er niet blij mee zijn.

Volksopstand

Als het gaat om afstand nemen van Moskou loopt Kazachstan, alleen al door z’n omvang de informele leider van Centraal-Azië, voorop. Het viel al op dat president Kassym-Jomart Tokajev, nadat hij in januari een volksopstand had overleefd dankzij militaire steun uit Rusland, geen steun uitsprak voor Poetins invasie.

In juni ging Tokajev een stap verder tijdens het St. Petersburg Forum. Daar zei hij, in aanwezigheid van Poetin, dat Kazachstan de twee zelfverklaarde volksrepubliekjes in de Donbas niet erkent. Poetin gebruikte die ‘onafhankelijkheid’ als alibi om Oekraïne binnen te vallen.

Hervormen is noodzakelijk, maar te veel hervormen kan leiden tot ingrijpen door Moskou’

Kazachstan probeert neutraal te blijven: zowel demonstraties tegen de oorlog als het pro-Russische symbool Z zijn verboden. In Russische ogen kiest Kazachstan echter wel degelijk partij, door humanitaire goederen naar Oekraïne te sturen, Amerikaanse delegaties te ontvangen of bedrijven die Rusland verlaten te verwelkomen. Op sociale media circuleren filmpjes van Russische toeristen met een Z op hun auto die belaagd worden door Kazachstanen.

Reden genoeg voor de Russische oud-president Dmitri Medvedev om Kazachstan op het sociale medium VKontakte te betitelen als ‘kunstmatige staat’ en te dreigen met een Oekraïne-scenario. Volgens Medvedev dreigt ‘genocide’ voor de etnische Russen in Noord-Kazachstan, 18 procent van de 19 miljoen inwoners. De boodschap werd later verwijderd.

Tekenend voor de verschuivende verhoudingen was ook het bezoek van president Tokajev aan zijn Azerbeidzjaanse ambtgenoot Aliyev, eind augustus. Voorheen spraken zij met elkaar in het Russisch. Nu spraken ze elk in hun eigen taal.

Olie naar Zwarte Zee

Dat juist het kwetsbare Kazachstan, dat 7.644 kilometer grens met Rusland deelt, zich kritisch opstelt tegenover Rusland wekt verbazing. Rusland kan de belangrijkste inkomstenbron, olie, makkelijk afsnijden. De Kaspische pijplijn werd deze zomer al twee keer tijdelijk stilgelegd. De leiding vervoert 80 procent van de Kazachse olie via Rusland naar de Zwarte Zee-haven Novorossiejsk.

Analist Oemarov ziet voordelen voor Tokajev voor het opzoeken van de grens. „De VS zijn een grote speler in de Kazachstaanse olieproductie, de vijf grootste investeerders zijn Europese bedrijven. Zijn boodschap aan het Westen is: wij zijn geen bondgenoot van Rusland. Binnenlands werkt het ook: hij wint respect als autonoom politicus. Dat is hard nodig want er is veel onvrede bij de jonge bevolking in Centraal-Azië. Ze willen hervormingen, maar de oude elites zijn niet flexibel genoeg om te moderniseren. Dat is het dilemma voor deze landen: hervormen is noodzakelijk, maar te veel hervormen kan leiden tot ingrijpen door Moskou.”