Al die verdachtmakingen bedreigen de democratie

Door de aanslag op zijn dochter op 20 augustus was de Russische ultranationalist Aleksandr Doegin ineens overal, en voor het eerst, groot nieuws. Speculaties over de toedracht van de moord en beschouwingen over de statuur van Doegin wisselden elkaar af. Was hij het eigenlijke doelwit?

In het Westen had hij een reputatie opgebouwd als ‘Poetin-fluisteraar’, de denker die de Russische leider ideologisch gevoed zou hebben, iets wat de man doorgaans bevestigt noch ontkent. Ruslandkenners zien Doegin vooral als een onverbeterlijke opportunist, die in het post-Sovjettijdperk in steeds weer nieuwe radicale gedaanten opduikt; een politieke vagebond die de aandacht probeert te trekken met extremistische partijtjes en uitspraken. Zijn werkelijke invloed op het Kremlin was uiterst betwistbaar, zeiden de mensen die het kunnen weten, en sowieso voorbij.

Ik interviewde Doegin ruim vier jaar geleden in Moskou voor de documentairereeks Onbehagen. Niet vanwege zijn vermeende invloed op Poetin; ik zag deze filosofische agitator vooral als een mediageniek uithangbord van westerse radicaal-rechtse bewegingen. In die kringen is Doegin namelijk sinds jaren een vertrouwde naam.

De Amerikaanse complotdenker Alex Jones nodigde hem regelmatig uit in zijn door miljoenen bekeken programma Infowars, de vrouw van de Amerikaanse alt-right voorman Richard Spencer vertaalde zijn boeken in het Engels en onlangs dook Doegin, samen met zijn dochter, op in een onthullende publicatie van onderzoekplatform New Lines. Daaruit bleek dat het tweetal de afgelopen jaren te gast was geweest op bijeenkomsten van Europese populisten, zoals de Franse Marine LePen en de Italiaanse Matteo Salvini. ‘Doegin, mentor van Frans extreemrechts’, kopte het Franse Le Monde onlangs. Daar is weinig marginaals aan.

Ruslandkenners kijken vooral naar Rusland. Daar sleept Doegin een geschiedenis van mislukte provocaties met zich mee, maar dat zegt weinig over zijn invloed als ambassadeur van het Kremlin in schimmige westerse kringen, die doorgaans uit het zicht van de gevestigde media blijven. Bovendien zullen ze zelf weinig ophebben met Doegins uitzinnige betogen over „de vierde politieke theorie” en zijn gedroomde Euraziatische rijk. De filosofen die hem hebben gevoed, de Fransman René Guénon en de Italiaan Julius Evola, liggen vermoedelijk niet op hun nachtkastje.

Klassieke denkfout: denken dat wanneer jij iets niet serieus kunt nemen, niemand het serieus zal nemen. Wat de een als absurd voorkomt, betekent voor de ander juist een openbaring – de verborgen waarheid onthuld, de red pill geslikt. Juist de suggestie van onthulde waarheden, die half-mystieke woordenbrij vol duizelingwekkende vergezichten, is wat een figuur als Aleksandr Doegin voor westerse extremisten aantrekkelijk maakt.

Want het radicaal-rechtse discours is inmiddels doortrokken van overspannen verzetslyriek en fantasierijk geopolitiek gegoochel, gelardeerd met virulent complotdenken. We horen het inmiddels regelmatig in de Tweede Kamer. Nu eens is de filantroop George Soros, dan weer de oprichter van het World Economic Forum, Klaus Schwab, dan weer de globalisten. Telkens nestelt zich een nieuwe vijand in de hoofden van de chronisch opstandigen, die zich elke dag opnieuw klaar maken voor de eindstrijd.

Constante is het gevoel van kosmisch slachtofferschap, het gevoel existentieel bedreigd te worden door een dictatoriale elite. Dat narratief is inmiddels wijdverbreid. Een spandoek tijdens de boerenprotesten deze zomer: Liever een boer dan een WEF-hoer.

Daar zit alles eigenlijk in.

In ons ongemakkelijke gesprek verschafte Doegin de huidige polarisatie van een glashelder frame. Het liberalisme is volgens hem in het Westen zo vanzelfsprekend, dat mensen niet door hebben dat het om een vernietigende ideologie gaat. In handen van de westerse elites is de liberale democratie een machtsmiddel om het volk iedere eigenheid te ontnemen uit naam van een totalitaire gelijkheidsgedachte.

Lees ook: Lezen als wapen tegen Doegin

Unieke manier van leven

Volgens Doegin zijn mensen niet gelijk. Het individu is ondergeschikt aan het geheel, de natie, volk, cultuur. Het eigene staat tegenover het andere. Ieder volk heeft zijn unieke manier van leven, die door andere volkeren gerespecteerd dient te worden, de verschillen tussen culturen zijn belangrijker dan wat ze gemeen hebben. Minderheden kunnen binnen een specifieke cultuur (we spraken over lbhti-ers in Rusland) volgens Doegin getolereerd worden, wellicht, maar ze moeten wel hun plaats weten, niet de status quo willen veranderen.

Anders gezegd: ze moeten zich bewust zijn van hun afwijkende positie als minderheid en zich niet op gelijke rechten beroepen. Er zijn geen gelijke rechten. Waar de liberaal het ideaal van gelijkwaardigheid zegt na te streven, ziet de uitgesproken antiliberaal een vorm van maatschappelijke dwangverpleging, die alles ‘wat wij zijn’, alles wat traditioneel en cultureel specifiek is, probeert te vernietigen, uit naam van een hoger, abstract doel. En zich bovendien nog superieur wanen ook.

Het Rusland als drager van dat ideaal bestaat helemaal niet, heeft nooit bestaan. Het is een fantasie, met een enorme aantrekkingskracht, binnen en buiten Rusland; een samenleving waarin alles en iedereen zich thuis voelt en zich op zijn plaats weet, verstoord en bedreigd door een van bovenaf uitgedragen gedachtegoed van een vernietigende gelijkschakeling. Waar de liberaal ‘vrijheid’ ziet, ziet de antiliberaal ‘onderdrukking’.

Ieder progressief ideaal wordt zo een bewijs van ‘ideologie’, het ongevraagd opdringen van ongewenste verandering. Want kijk maar: de traditionele omgang tussen de seksen wordt bedreigd door zogenaamde ‘genderideologie’, het traditionele beeld van de vaderlandse geschiedenis wordt vernietigd door ‘dekolonisatie’, het traditionele Hollandse landschap verpest door oneindige reeksen windmolens. Je overzichtelijke dorp krijgt een asielcentrum. Onze ‘manier van leven’, heet het, wordt van bovenaf tot in de kern bedreigd. En de boer, die is uitgegroeid tot een symbool van een traditionele manier van leven, een nobele wilde, het in zijn bestaan bedreigde authentieke en eigene.

Verzet is nog nooit zo eenvoudig geweest: je moet gewoon stug blijven doen wat je altijd al deed. Wie doorgaat met verspillen, blijft vliegen, blijft barbecueën is door de elite fout en schuldig verklaard. Dus: wie in het verzet wil, moet blijven verspillen, blijven vliegen, hele lappen vlees op de grill gooien. Alles wat je niet goed uitkomt, alles wat verandering of aanpassing met zich meebrengt, is een vorm van dwang en betutteling van de overheid, de elite, de globalisten, Klaus Schwab.

En de uitkomst van het ‘zélf op zoek gaan naar de feiten’, het ‘gewoon vragen stellen’ door kritische burgers staat altijd van tevoren vast. De waarheid blijkt precies te zijn wat jou goed uitkomt, helemaal in jouw straatje past. Nooit doet de kritische vragen stellende burger eens een ontdekking die hem of haar noopt zijn gedrag of opvattingen te veranderen. Wetenschap die jouw particuliere wensdenken tegenspreekt, moet wel een hoax zijn, een complot van machtigen die jou je vrijheid willen afnemen. Of erger, je leven.

In zo’n klimaat is het dus ook een kwestie van tijd dat dezelfde groep chronisch opstandigen, nu zich een barre winter aandient, de steun voor het Oekraïens verzet verdacht gaat maken als een van bovenaf afgedwongen solidariteit. De online diabolisering van Zelensky is in volle gang. Want ook dat past perfect in het narratief van de kritische stem die geen ruimte krijgt, niet gehoord mag worden. Omdat de westerse politieke elites Oekraïne steunen tegen de Russische agressor, moet ook hier de waarheid wel weggemoffeld zijn.

‘Propaganda’ van Zelensky & co

In Frankrijk deed de sociaal-democratische oud-presidentskandidaat Ségolène Royal onlangs Russische oorlogsmisdaden, zoals in Boetsja, domweg af als propaganda van Zelensky & co. Toen een organisatie aangifte tegen haar deed, snelde men haar meteen te hulp. Oud-Figaro journalist Ivan Rioufol sprak op Twitter zijn steun voor Royal uit, zogenaamd niet omdat hij haar leugens voor waar hield, maar omdat hij verontwaardigd was over „de voorgeschreven mening, het verbod op het debat, het afwijzen van iedere kritiek op Zelensky’s methoden die het totalitarisme van Poetin weerspiegelen”.

Die chic-hoge toon kenmerkt de hedendaagse propagandist. Royal gaf afgelopen week toe dat ze fout zat, het bombardement op een kraamkliniek had wel degelijk plaatsgevonden. Te laat, natuurlijk, de gewezen extreem-rechtse presidentskandidaat Eric Zemmour was er als de kippen bij: Royal had juist enorme moed getoond door van de voorgeschreven mening af te wijken – want wat de media ons laten zien, is niet de waarheid, enzovoort.

Een bewezen feitenverdraaier wordt moeiteloos tot slachtoffer verklaard

In het huidige klimaat kost het geen enkele moeite om de zaken om te draaien en een bewezen feitenverdraaier als Royal tot slachtoffer te verklaren; slachtoffer van een intolerante, nee, totalitaire elite, die ieder kritisch geluid wil onderdrukken.

Leugens, verdachtmakingen en ‘alternatieve feiten’ worden gepresenteerd als het moedig afwijken van een door-en-door hypocriete consensus. In werkelijkheid komt het je gewoon goed uit. Je zoekt argumenten die bij je belangen passen. Als Zelensky zelf ook een boef blijkt te zijn, en bovendien een marionet van de door jou gehate elites, is er geen enkele reden om de Russen niet tegemoet te komen – in ruil voor een zalig warme winter vol lange douches.

De stugge verdediging van het eigenbelang die tegenwoordig voor ‘verzet’ doorgaat, past helemaal in het frame dat Doegin vier jaar geleden in Moskou schetste: de liberale democratie heeft zich tegen het volk gekeerd, het is een totalitaire ideologie die ieder weerwoord smoort, en de mensen ‘hun manier van leven’, hun geschiedenis en hun cultuur afneemt. Of Doegin Poetin dat gedachtegoed eigenhandig heeft ingefluisterd, is, zoals gezegd, betwistbaar. Zeker is dat Poetin en zijn marionetten het Westen met dezelfde retoriek bestoken, omdat ze weten dat die retoriek op uiterst vruchtbare grond landt.

Vruchtbare grond – begrijp me goed, de bestuurlijke elite gaat allesbehalve vrijuit. Ze kan niet genoeg worden bekritiseerd. Bovendien heeft ze de radicale afwijzing door een flink deel van de bevolking ook over zichzelf afgeroepen.

Lees ook: Niemand wil op Mark Rutte lijken

De burger ‘in zijn eigen kracht’ zetten

Wat Nederland betreft is tien jaar Mark Rutte exemplarisch: de overheid die zich zo ver mogelijk uit de samenleving moest terugtrekken, de markt die alles beter zou regelen dan de overheid, de burger die in zijn ‘eigen kracht’ moest worden gezet. Hoe kun je nog autoriteit accepteren van iemand die zo lang heeft geroepen dat je het vooral zelf maar moest uitzoeken? Het grootste verwijt dat Rutte en de voortstrompelende middenpartijen kan worden gemaakt, waarmee hij het afgelopen decennium regeerde, is dat ze verzuimd hebben draagvlak te scheppen voor de grote kwesties die zich hebben opgestapeld.

Ook nu zich een barre winter aankondigt en onvermijdelijk offers moeten worden gebracht, is de minister-president vooral afwezig. Rutte is een decennium overeind gebleven, maar hij heeft het politieke bedrijf uitgehold. Wie zuiver berekenend is, kan niet op vertrouwen rekenen. Wie altijd alles heeft afgeschoven, kan wanneer het erop aankomt geen autoriteit laten gelden. Wie vooral technocratisch bestuurt, moet niet raar opkijken als ‘het volk’ zichzelf gaat romantiseren.

En er wordt volop geromantiseerd, er is een cultus van de gewone, eerlijke en oprechte Nederlander ontstaan, een cultus die vooral wordt aangejaagd door opportunisten die er geld en aandacht mee willen binnen harken. Het heeft geen zin die van zelfmedelijden doortrokken mythologie door te prikken, de cynische rol van het grootkapitaal aan te wijzen in het verzet tegen iedere verandering of aanpassing. Die mythen zijn te verleidelijk, te krachtig. Alles moet hetzelfde blijven, of nog liever, weer worden zoals het vroeger was.

Ideologische dwang

Kritiek is broodnodig, zoals gezegd, gezonde scepsis is een voorwaarde voor een democratie. Maar de totale afwijzing is een vorm van nihilisme. Symbool van die afwijzing is de omgekeerde Nederlandse vlag; het sociaal contract met de overheid wordt eenzijdig opgezegd. Alles wat van bovenaf wordt opgelegd, iedere verandering die door ‘de elite’ wordt gepropageerd, wordt weggehoond als bewijs van miskenning en ideologische dwang.

Waar kritiek overloopt in haat, richt die haat zich uiteindelijk tegen het democratisch bestel zelf. En die haat, juist omdat die vaak genoeg naar aantoonbaar reële onvrede verwijst, kan gemakkelijk van de flanken naar het midden overslaan. Kijk naar de Verenigde Staten. Het cynisme dat Donald Trump in de Republikeinse Partij heeft gezaaid, vormt inmiddels een bedreiging voor de Amerikaanse democratie zelf. Alles wat van bovenaf komt, wordt de burger ingepeperd, moet als verdacht en vijandig worden beschouwd. Het is nihilisme, uit naam van vrijheidsstrijd en verzet.

Precies zoals Aleksandr Doegin en zijn meester Vladimir Poetin het graag zien.