Met control-F door de vergunningen: zo wint Johan Vollenbroek keer op keer zijn rechtszaken

Mensen vragen hem weleens: „Verdorie, hoe weet je dat nou?” Ligt er een vuistdikke vergunningsaanvraag op tafel voor de uitbreiding van een fabriek, een energiecentrale, veehouderij, snelweg, bouwproject of mestvergister, tweeduizend pagina’s vol met onnavolgbare berekeningen, weet-ie er precies het zwakke punt uit te pikken. „Die tabel daar op pagina zestienhonderd-zoveel…” Waarna de rechter zijn beroep tegen de vergunningsaanvraag – meestal – gegrond verklaart en het hele plan niet doorgaat.

Zo is het al honderden keren gegaan.

Vergunningsaanvragen zijn niet voor niets zo dik, daar is Johan Vollenbroek, oprichter van Mobilisation for the Environment (MOB), van overtuigd. „Opvulling” noemt hij het. Zodat het openbaar bestuur, dat over de aanvraag beslist, niet precies weet wat erin staat, niemand eigenlijk, en omwonenden die zo’n plan willen aanvechten verzuipen in de materie en het vizier richten op de verkeerde dingen. Beginnen ze in hun bezwaarschrift tegen de komst van een biomassacentrale over klimaatverandering of bossenvernietiging. „Maar”, zegt Vollenbroek bij een kopje koffie in zijn tuin in Nijmegen, „dat is juridisch niet relevant.”

Zelf leest-ie zo’n vergunningsaanvraag ook niet helemaal. Welnéé. Hij begint altijd bij de niet-technische samenvatting, „de essentie”. Met een aantal „checkpoints” in zijn achterhoofd scrolt hij verder, diagonaal door de tekst. Hij pakt de milieueffectrapportage erbij en kijkt naar de gevolgen voor lucht, water en bodem – „al kun je met bodem niet zo veel, juridisch”. Geluid, soms ook. En hij tikt met control-F wat zoektermen in. ‘Cadmium’, ‘lood’, kwik’. „Effe kijken of ze die hebben meegenomen.” ‘Nvp’ en ‘zzs’ – „verwijzen naar kankerverwekkende stoffen” – en hij zoekt op ‘zwaveldioxide’, ‘waterstoffluoride’ en natuurlijk, de troefkaart, ‘stikstof’. Vervolgens zet hij wat tabellen naast elkaar en als blijkt dat een waarde hoger is dan vergund, kan het plan bij de rechter, hup, de prullenbak in.

„Maar de effecten staan niet altijd keurig vermeld hoor”, zegt Vollenbroek terwijl hij een schaaltje chocolade veilig stelt uit de zon. „Soms zitten er gaten in zo’n rapportage. Gisteren nog, kreeg ik van Stijn [een collega bij MOB] de lozingvergunningsaanvraag van een mestvergister onder ogen. En als je dan de milieueffectbeoordeling leest lijkt het alsof dat bedrijf helemaal geen schadelijke stoffen uitstoot. Maar ammonium, fosfor, koper en stikstof moeten toch érgens blijven? Ik heb tegen Stijn, die de procedure doet, gezegd: breng nog eventjes in dat die milieueffectrapportage van geen kanten deugt. Alleen al op grond daarvan kan de rechter de vergunning vernietigen.”

De 73-jarige Vollenbroek stopt pas met procederen als de overheid haar belofte uit het coalitieakkoord nakomt: halvering van de emissie per 2030 in de industrie, landbouw en luchtvaart. Maar zo ver is het nog lang niet. Sterker, sinds MOB samen met Werkgroep Behoud de Peel in 2019 bij enkele procedures door de Raad van State in het gelijk werd gesteld – met als gevolg dat duizenden vergunningen verleend op basis van het Programma Aanpak Stikstof (PAS) niet meer geldig zijn en Nederland in een stikstofcrisis belandde – is de emissie amper verminderd.

Lees ook: In Deurnese Peel zijn gevolgen van te hoge stikstofuitstoot zichtbaar

Het kabinet heeft rond stikstof drie jaar niets anders gedaan dan traineren

Uitstelgedrag

Vollenbroek: „En we zijn alweer ruim drie jaar verder, hè. In de tussentijd heeft het kabinet niets anders gedaan dan traineren. Nu weer met Remkes, die de kritische depositiewaarde eruit wil slopen. Nou, prima, fantastisch voor ons, want dan blijft er geen enkele vergunning meer overeind. Die depositiewaarde is een Europees concept, het enige wetenschappelijk gevalideerde meetmodel om de neerslag van stikstof op de natuur te meten. Dat kun je niet zomaar van tafel vegen.”

Uitstelgedrag, vindt hij het. Net als het opstappen deze week van minister van Landbouw Henk Staghouwer (ChristenUnie) vanwege de stikstofcrisis. Loopt het dossier mogelijk wéér vertraging op.

En dus gaat Johan Vollenbroek onverschrokken verder. Om tien uur 's ochtends heeft hij er alweer een halve werkdag opzitten. Vanmorgen om half vier was-ie uit de veren – normaal rond vijf uur – om nog even een verweerschrift na te lezen tegen de vergunningsaanvraag voor een biomassacentrale in Limburg. En van de omgevingsdienst Haaglanden kreeg hij zojuist een reactie op zijn verzoek tot handhaving inzake het ontbreken van een natuurvergunning voor Rijnmond Energie. Afgewezen. „Flutverhaal. Die ga ik nog eens heel duidelijk maken dat…” En zo lopen er namens MOB nóg rond de driehonderd rechtszaken.

Wat helpt: Vollenbroek is chemicus én jurist. Twee totáál verschillende talen, waar hij de tegenpartij mee ziet worstelen

Het roer om

In een vorig leven werkte Vollenbroek bij een groot adviesbureau. Twintig jaar lang, na studies schei- en natuurkunde (cum laude) en een postdoc economie en milieurecht. „Leuk werk, veel vrijheid.” Hij werkte in Boedapest, India, Zuid-Amerika, Indonesië, en had een ruim kantoor met prachtig uitzicht. Maar op zijn vijftigste, toen hij besefte dat de natuur hard achteruit ging terwijl niemand er wat aan deed, gooide hij het roer om en richtte met de – vier jaar geleden overleden – Imre Csikós actiegroep Mobilisation for the Environment op, ter ‘mobilisatie’ van krachten voor een duurzame samenleving. Middels lezingen, advieswerk en vooral: procedures. Winstratio, naar eigen zeggen: 90 procent.

MOB richtte zich aanvankelijk vooral op de zware industrie. Kolencentrales. Zo'n twee keer per week toog Vollenbroek naar de Raad van State in Den Haag. In de trein nog het juiste dossier doornemen – in zijn hoofd zitten er altijd tientallen – en dan in de rechtszaal, meestal alleen, plaatsnemen – tegenover een team van technici en juristen, soms 25 man.

Het helpt dat hij zelf bij een adviesbureau heeft gewerkt. Zulke bureaus schrijven in opdracht van grote bedrijven milieueffectrapportages die daarop hun vergunningsaanvraag baseren. Maar die bureaus trekken volgens hem nog wel eens „een blik biologen open” die best willen bevestigen dat een project tóch niet zoveel kwaad kan voor de natuur, waar hij dan – „en dat is het leukste aan dit werk” - tracht doorheen te prikken.

Wat ook helpt: Vollenbroek is chemicus én jurist. Twee totáál verschillende talen, en hij ziet de tegenpartij daarmee soms worstelen. Dan snapt de jurist in de rechtszaal niets van omgekeerde osmose bij mestvergisting en roept de techneut iets waarvan de jurist fluistert: „Neeee…”

Toen in de jaren tien mede na opheffing van het melkquotum de veehouderij wilde uitbreiden, groeide bij MOB het aantal procedures. Vollenbroek intensiveerde de samenwerking met juristen Valentijn Wösten en Ton van Hoof, die namens MOB zoveel rechtszaken tegen de veehouderij voerden – „in Overijssel alleen al 150” – dat de besluitvorming stokte en provincies de bezwaarschriften niet tijdig konden behandelen, waarna MOB ook die in gebreke stelde.

Toen in 2019 het PAS sneuvelde, kwamen er nóg meer zaken bij. Veehouderijen verloren hun vergunning bij bosjes. Zo vernietigde de rechtbank in Utrecht in september 2021 de vergunning van zeventien boerenbedrijven na procedures van MOB en raakte in mei dit jaar 29 veehouders in Overijssel in één klap hun vergunning kwijt vanwege MOB. En woensdag zette de Raad van State op verzoek van MOB een streep door de natuurvergunning van drie veehouders.

Lees ook over deze uitspraak: oordeel Raad van State is nieuwe tegenslag voor veehouders

Op de koffie bij gedupeerde boer

Procederen tegen boeren is een andere tak van sport dan tegen de grote bedrijven. Niet per se makkelijker, want je moet per veehouderij uitzoeken wat de historische emissierechten zijn en dat vereist nogal wat onderzoek. Bovendien is de sfeer in de rechtszaal niet altijd prettig. De publieke tribune zit vaak vol aanhangers van de tegenpartij en als een MOB-vertegenwoordiger binnenstapt en „goeiedag” zegt, blijft een reactie dikwijls uit.

Natuurlijk, hij begrijpt het. Het stikstofprobleem wordt volgens hem onvoldoende begrepen en voor de individuele boer zijn de gevolgen van zo’n proces desastreus. Dat besefte hij laatst weer toen hij op de koffie ging bij een gedupeerde boer in Drenthe. Die was na een proces van MOB deels zijn vergunning kwijtgeraakt en had Vollenbroek uitgenodigd om te horen over de gevolgen. Van zijn 200 koeien had hij er 150 moeten wegdoen, net als zijn auto. Hij slikte kalmeringsmiddelen. Maar verder was de sfeer oké.

Vollenbroek heeft hem - zoals hij vaker doet - uitgelegd dat hij niet procedeert tegen zijn boerenbedrijf maar tegen een onbetrouwbare overheid, en dat de enige manier is: procederen via vergunningen. Zo kijkt MOB periodiek op de site van provincies naar alle vergunningsaanvragen en pikt er dan een aantal uit, gebaseerd op impact voor de natuur en haalbaarheid. En ja, als je dan één van die bedrijven bent, „dan heb je gewoon zwaar pech”. De boer en hij liepen vervolgens samen door het dossier en concludeerden dat de overheid hem beloftes had gedaan die ze niet waar kon maken. „Hij vroeg nog of MOB namens hem een procesclaim kon indienen voor een schadevergoeding.” Maar nee, dat doet hij niet.

Donatieknop op de website

Het hoofd koel kunnen houden, dat is wel een vereiste in dit vak. Sinds twee jaar heeft MOB een donatieknop op de website – „loopt als een trein, er staat nu 170.000 euro op de rekening” – en daardoor heeft Vollenbroek soms ruimte voor een extra teamlid. Hij leidt ze op tot zelfstandig jurist met een eigen rechtspraktijk. De leden – nu vijf – werken vanuit huis of een enkele keer op Vollenbroeks zolderverdieping. Vergaderen gaat via Teams. En zo werkt hij nu met een aantal jonge, slimme mensen, maar hij heeft er ook weleens twee gehad die het toch te spannend vonden. Want met sommige projecten zijn miljarden euro’s gemoeid en volgende maand verwacht hij de uitspraak in de Rotterdamse Porthos-zaak, over CO₂ opslag; bij winst legt die zaak mogelijk de hele bouwsector plat. „Dus ja... dat heeft wel gevolgen.”

Onlangs zat Johan Vollenbroek nog bij stikstofbemiddelaar Johan Remkes aan tafel. Ook Provinciale Statenleden zoeken soms contact. Zoals oud-minister Staghouwer, in zijn tijd als gedeputeerde in Groningen. „Politici proberen ons soms op andere gedachten te brengen. Zo van: ‘Luister, dit is toch een heel milieuvriendelijk project… kun je niet…’.” ‘Nee hoor’, zeg hij dan. ‘Voor stikstofruimte moet je bij Rutte zijn’.

Vollenbroek slaapt er niet minder om. Hij sport veel. Vroeger hardlopen - de marathon in 2,5 uur –, nu vooral toertochten met zijn vrouw door de bossen van Duitsland, ieder in een eigen ligfiets. Zijn eigen, een gele banaan, staat in de gang. Glimlachend: „Mijn vrouw zegt altijd dat ik een geweldig talent heb voor parkeren.”

Wat voor onvrede gaat er schuil achter het huidige conflict over stikstof? We zetten lees- en kijktips op een rij die helpen om de onvrede bij boeren beter te begrijpen.