Vertrouwen de partijen in het kabinet-Rutte IV elkaar nog wel?

In acht maanden maakte het kabinet-Rutte IV al crisis op crisis mee: bij de opvang van asielzoekers, de snel dalende koopkracht, het verzet tegen de stikstofplannen. Maar de vertrouwenscrisis die zich nu afspeelt in het kabinet, na het interview van CDA-leider Wopke Hoekstra in het AD over stikstof, is anders. Die komt van binnenuit, sluimert al veel langer en lijkt een forse bedreiging te zijn voor het voortbestaan van het kabinet.

Dat Hoekstra iets wil veranderen aan de stikstofplannen – hij wil dat de boeren langer de tijd krijgen om aan de eisen te voldoen – begrijpen de andere regeringspartijen wel. Het CDA, klinkt het in Den Haag, verkeert in „doodsnood”. In peilingen verliest de partij veel, het CDA zou nu zo’n acht zetels overhouden. Maar waarom had Hoekstra dan niet éérst in het kabinet om hulp gevraagd? Hij was er daar, zeggen betrokkenen, nooit eerder over begonnen.

Pas op de avond vóór de publicatie van het interview, in het Catshuis, hoorden de andere partlijleiders wat ze te wachten stond. Hoekstra haalde de afspraken uit het coalitieakkoord over stikstof onderuit door de einddatum van 2030 „niet heilig” te verklaren. Wat hij precies had gezegd kregen de fractievoorzitters van de coalitie, de andere vicepremiers en de premier niet te zien. Dat moesten ze de volgende dag maar lezen.

Lees ook de eerdere analyse: Grote ruzie in kabinet na uitspraken Hoekstra

Een drama

Premier Rutte maakte er volgens betrokkenen die avond een drama van: zoiets had hij in zijn hele carrière nog nóóit meegemaakt. In de vergadering van de ministerraad op vrijdag zei D66-leider Sigrid Kaag tegen Hoekstra: „Het vertrouwen is weg.”

De Tweede Kamer onderbreekt deze dinsdag het zomerreces voor een debat over het interview. De oppositie zal precies willen weten hoe het zit met dat gebrek aan vertrouwen en of er nog wel doorgeregeerd kan worden als de coalitiepartijen niet meer hetzelfde willen.

In de coalitie is niet de verwachting dat de crisis in dat debat tot het einde van Rutte IV leidt. Maar het besef dat een kabinetsval dreigt, is er wel: als ‘gespreksleider’ Johan Remkes begin september met aanbevelingen komt, zeggen betrokkenen, zullen partijen moeten kiezen. Als het CDA blijft eisen dat boeren er langer over mogen doen om de stikstofdoelen te halen, moeten de andere coalitiepartijen bedenken of ze Wopke Hoekstra wat extra’s gunnen. „Als hij moet terugkrabbelen”, zegt iemand uit het kabinet, „blijft er van zijn partij misschien helemaal niets meer over.”

Andere bewindslieden zien hoe vooral Kaag en Hoekstra elkaar niet liggen

Lees ook: CDA’ers steunen uitspraken Hoekstra: ‘Halsstarrig vasthouden aan stikstofdoelen is wereldvreemd’

Wat meespeelt in de vertrouwensbreuk: als er een compromis zit in de aanbevelingen van Remkes, zal dat door het CDA als Hoekstra’s overwinning worden geclaimd. De VVD kan zo’n compromis ook wel gebruiken – op een congres in het voorjaar eiste een meerderheid van de leden dat de plannen stevig werden aangepast. D66 zal gezien worden als grote verliezer als de einddatum verschuift.

Het gaat al veel langer moeizaam in de top van het kabinet. Andere bewindslieden zien hoe vooral Kaag en Hoekstra elkaar niet liggen. Er lijkt zich veel oud zeer te hebben opgestapeld tussen die twee, én Mark Rutte – al vanaf de Tweede Kamerverkiezingen vorig jaar. Toen Kaag in de formatie de HJ Schoo-lezing gaf, waarin ze hard uithaalde naar Rutte, wisten de anderen van niets. En in die formatie vond Kaag dat ze niet serieus genoeg werd genomen door Rutte en Hoekstra.

Veel op het spel

Voor het CDA staat er nu veel op het spel. Vlak voor de zomer hadden boze partijleden in een bijeenkomst met Wopke Hoekstra hem een gebrek aan leiderschap verweten. Waarom bleef hij zo stil? In de zomer probeerde Hoekstra dat te veranderen, hij ging langs bij boeren en plaatste daar foto’s van op sociale media.

Maar volgens de partijtop was het niet genoeg. Hij moest duidelijker laten zien dat het CDA ook éígen ideeën heeft, en dat die kunnen afwijken van het kabinetsbeleid. Zeker bij een onderwerp dat zijn kiezers zo hard raakt.

Lees ook het commentaar van NRC: Wat vindt NRC | Wopke Hoekstra beschadigt het toch al lastige stikstofbeleid

Maar in het Catshuis, vorige week, kreeg Hoekstra van VVD’ers te horen dat niet alles om het CDA draait. De opvang van asielzoekers ligt bij VVD-kiezers minstens zo gevoelig als de stikstofplannen bij het CDA. Bij VVD-afdelingen in Limburg en Noord-Holland is de afgelopen dagen fel verzet ontstaan tegen de dwang vanuit Den Haag om met opvangplekken te komen voor asielzoekers.

De Tweede Kamerfractie begrijpt dat heel goed. In het Catshuis maakte fractievoorzitter Sophie Hermans er volgens betrokkenen een punt van tegenover Hoekstra. De VVD staat onder druk, maar hoorde je háár het kabinetsbeleid onderuithalen?

Als Remkes klaar is, is het aan het kabinet te beslissen hoe het verder gaat met de stikstofplannen. Binnen de regeringspartijen klinkt twijfel: is er een uitweg? Maar je hoort ook: niemand in de coalitie heeft belang bij verkiezingen. Het CDA al helemaal niet.