Kunsttentoonstelling Documenta geeft platte anti-westerse retoriek een podium

De internationale pers is naar huis en het rumoer van de antisemitisme-rel is enigszins verstomd. De directeur van de Documenta in Kassel (nog te bezoeken tot 25 september) heeft inmiddels ontslag genomen en de laatste resten van de gewraakte schildering, People’s Justice van het Indonesische collectief Taring Padi, zijn opgeruimd. Wat overblijft is een lege Friedrichsplatz als de stille getuige van een onthoofd evenement.

Alle aandacht ging uit naar die antisemitische karikaturen. Terwijl er alle reden is om verder in te zoomen op het evenement. Twee dingen die daarbij vooral in beeld komen: de Documenta biedt een prominent podium aan platte anti-westerse retoriek en – belangrijker misschien nog – op ’s werelds grootste tentoonstelling van hedendaagse kunst wordt kunst expliciet buiten spel gezet.

Waar in alle commotie aan voorbijgegaan is, is dat de steen des aanstoots, People’s Justice, niet zomaar een werk was maar dé eyecatcher van deze Documenta, het uithangbord waarmee de tentoonstellingsmakers een krachtig en herkenbaar statement wilden afleveren.

Veel pathos

De gekozen vorm en inhoud worden ook duidelijk uit de andere werken die van Taring Padi in Kassel te zien zijn. Zoals uit de meer dan honderd doeken die in het Hallenbad worden getoond. Werken die, net als People’s Justice, met veel pathos de zegeningen van de klassenstrijd bezingen. „Hongerige kolen veranderen in hamers” en „De kunst van het ontmantelen van de tirannie” lezen we op de triomfboog boven de ingang. Wie niet beter weet waant zich in het Rusland en China van de twintigste eeuw: platte propaganda in dienst van een totalitaire ideologie.

Lees ook: Documenta censureert kunstwerk na beschuldiging antisemitisme

Hoe kan het dat de Documenta, het evenement dat als geen ander bijdroeg aan de morele rehabilitatie van het naoorlogse Duitsland, nu een podium biedt aan werken die herinneringen oproepen aan de donkerste dagen van de vorige eeuw?

Het antwoord is eenvoudig: dezelfde vrijheid die na een bloedige oorlog werd herwonnen wordt nu aangemerkt als een van de hoofdoorzaken van een wereldwijde crisis. De diepere oorzaak van deze crisis moeten we zoeken in onze, typisch westerse, fixatie op individualiteit en zelfverwerkelijking. De hoogste tijd dan ook voor een algehele herijking van het gevestigde waardensysteem.

Relevant onderwerp, zeker! Alleen: hoe vind je een oplossing zonder de dwaalwegen te bewandelen die we al zo vaak gingen?

De lessen die de geschiedenis leert zijn helder en duidelijk. Al vanaf haar ontstaan treft de moderne wereld de blaam kil, leeg en onpersoonlijk te zijn. Tekortkomingen echter die evengoed gelden als dé voorwaarden voor vrijheid en zelfverwerkelijking. Het is aan de kunst om hier een andere werkelijkheid tegenover te stellen, een ruimte waarin het vrije individu het bestaan in zijn volheid en nabijheid kan ervaren.

De herwonnen vrijheid wordt nu aangemerkt als een van de hoofdoorzaken van een wereldwijde crisis

Om deze rol te kunnen vervullen moet de kunst vrij zijn, vrij van de wetten van de natuur, vrij van ieder praktisch nut, vrij ook van de mores van de samenleving.

Telkens als kunst dienstbaar werd gemaakt aan politiek ging het fout. Tegelijk met het verlies van háár vrijheid ging ook die van het individu verloren. Aan de tentoonstellingsmakers in Kassel zijn deze lessen duidelijk niet besteed. Noch de kritiek die klinkt, noch de oplossingen die worden aandragen zijn nieuw.

Collectivisme als antwoord op de tekortkomingen van de vrije wereld? Eén blik op de geschiedenis en de schrik slaat je om het hart.

De romantische idealisering van het rurale leven, van het exotische en het verre? Ook dat is al een verhaal van eeuwen.

Lees ook het interview van Toef Jaeger met Richard Bell: ‘Deze Documenta antisemitisch noemen, getuigt van islamofobie’

Platitudes

Onder het opgewekte motto Make friends not art wordt kunst weggezet als een speeltje van de elite en als product van een corrupt systeem. Impliciet of expliciet, in beeld en in tekst, in alles klinkt door dat het kwaad in de wereld een naam heeft: ‘het Westen’. Een etiket waar naar believen andere aan worden toegevoegd: kapitalisme en neoliberalisme, uitbuiting en overheersing, hebzucht en decadentie, leegte en verlatenheid.

Hoe het ook anders kan lezen we op de website van de tentoonstelling. Kijk naar Indonesië! Een cultuur waarin „Freundschaft, Solidarität und Gemeinschaft eine zentrale Bedeutung haben”. Over generaliserende platitudes gesproken.

Opmerkelijk is ook dat een groot deel van de pers hier kritiekloos in meegegaan is en in de stijl van een feel good-magazine de tentoonstelling aanprijst als ware het een niet te missen zomerfestival van alternatieve leef- en denkwijzen.

Tot slot een vraag die zich óók opdringt: wat zou er zijn gebeurd als men eerder had geweten van de ‘speciale militaire operatie’ van Rusland? Is het denkbaar dat Duitsland ook dan een prominent podium zou hebben geboden aan de goedkope, anti-westerse retoriek waarvan men zich in Kassel bedient? Of zou het intussen zijn opgevallen dat deze wel erg veel weg heeft van de geluiden die ook uit Moskou en Beijing klinken?