De overheidsuitgaven moeten structureel hoger. Maar hoe?

In aanloop naar Prinsjesdag is er veel druk op het kabinet om iets te doen aan de hoge inflatie. Lastenverlichting, inkomenssteun en een „bofbelasting” voor bedrijven met megawinsten worden allemaal genoemd.

Als we even een stap terugzetten, doemt er een breder probleem voor de overheidsfinanciën op. Allerlei ontwikkelingen vragen namelijk om structureel hogere overheidsuitgaven. Stuk voor stuk allemaal noodzakelijk, maar hoe krijgen wij het bij elkaar?

Denk allereerst aan groeiende uitgaven aan defensie. Lange tijd heeft Nederland geprofiteerd van het vredesdividend na de Koude Oorlog en de defensie-uitgaven flink gereduceerd. De oorlog in Oekraïne maakt duidelijk dat dit onhoudbaar is en de uitgaven zijn de laatste jaren weer aan het stijgen. Maar wij zijn nog niet bij de NAVO-richtlijn van 2 procent van het bbp. Een hooggeplaatste generaal bij de NAVO zei recent dat zelfs dat niet genoeg zal zijn. Er is veel achterstallig onderhoud, en een nieuwe generatie van defensietechnologie is nog veel duurder.

Kijk dan naar duurzaamheid, het andere grote vraagstuk van onze tijd. Alle onderzoeken wijzen op steeds alarmerendere ontwikkelingen en wij moeten snel aan de slag om onze economie meer duurzaam te maken. Daarover zijn al internationale afspraken en de Europese Green Deal aangekondigd. Dat is een transitie die de komende decennia vraagt om immense investeringen in energie, materialen en voedsel.

Neem vervolgens de zorg. Die kraakt nog steeds door de nasleep van de eerdere coronagolven. Los van corona is de onderliggende trend in de zorg er een van almaar stijgende kosten, sterk gedreven door de vergrijzing, zoals het eerdere WRR-rapport over houdbare zorg heeft laten zien. Een mogelijke nieuwe coronagolf zal opnieuw veel druk op de zorg zetten en natuurlijk allerlei bijbehorende steunpakketten vereisen.

Er is meer achterstallig onderhoud. Denk aan de grote bouwopgave en aan het versterken van de infrastructuur. De eerdergenoemde ontwikkelingen dragen hieraan bij: klimaatverandering vraagt andere infrastructuur, vergrijzing een ander soort woningen.

Beschouw ten slotte de technologie die nodig is voor de Nederlandse economie. Grote nieuwe technologieën als kunstmatige intelligentie, 5G-netwerken en quantum computing zijn essentieel voor ons toekomstig verdienvermogen en ze vereisen grote investeringen van private en publieke partijen. De Nederlandse uitgaven aan onderzoek en ontwikkeling liggen net als in veel andere Europese landen onder het OESO-gemiddelde, wat een zorgwekkende trend is. Vooral Aziatische landen als China en Zuid-Korea, maar ook de VS, investeren enorm in deze nieuwe technologieën.

We hebben het dan nog niet eens gehad over de huidige druk op het Nederlandse onderwijs.

In al die domeinen staat veel op het spel: militaire dreiging, ecologische destructie, te weinig zorg en woningen, verlies aan competitiviteit. De uitgaven voor elk van deze vraagstukken zijn noodzakelijk. Maar hoe gaan wij al die uitgaven doen?

Dat moet nu ook nog eens gebeuren in een context van afzwakkende groei en hoge inflatie die inkomens erodeert. Die inflatie brengt weer stijgende rentes waardoor geld lenen voor investeringen duurder wordt.

Gelukkig heeft Nederland een relatief lage staatsschuld. Dat geldt niet voor veel andere landen die ook grote opgaven hebben. Sri Lanka is recent failliet gegaan. Hetzelfde dreigt bij meer ontwikkelingslanden, en de schuldenlast van Zuid-Europese landen als Italië is bijzonder zorgwekkend.

De aanpak van dit hele pakket vereist een bredere heroriëntatie. Allereerst vraagt het om reflectie op de oude benadering die voor al dat achterstallig onderhoud op zoveel gebieden heeft gezorgd.

We moeten meer oog hebben voor langetermijnontwikkelingen. Minder denken in kosten en meer in investeringen waar de samenleving door vooruitgaat, financieel maar vooral ook op andere manieren. Veel meer aandacht is nodig voor preventie van problemen. We moeten technologie slimmer inzetten en synergieën tussen de verschillende grote vraagstukken zoeken. Missiegedreven beleid kan bijvoorbeeld de economie versterken en tegelijkertijd bijdragen aan duurzaamheid of veiligheid. De recente Amerikaanse Chips Act is bijvoorbeeld gericht op een concurrerende Amerikaanse economie, maar zorgt er ook voor dat er enorme bedragen naar duurzame technologie gaan.

Het gevaar is dat we door de combinatie van al deze vraagstukken alles een klein beetje gaan doen. Of erger, dat we ons alleen richten op het acute vraagstuk van het moment ten koste van de andere vraagstukken. Een breder antwoord is nodig.