Europese Commissie komt met controversieel plan om gas te besparen

Oproep uit Brussel: eerlijk zal Europa het steeds schaarsere gas delen. Maar nu het mes fors moet worden gezet in de Europese gasconsumptie, wordt de vraag: hoe bepaal je hoe groot ieders deel nog mag zijn?

In voorbereiding op een mogelijke totale onderbreking van de Russische gastoevoer, presenteerde de Europese Commissie woensdag plannen om de schade te beperken en over de EU uit te smeren. Pikantste onderdeel is het besparingsdoel van 15 procent dat ze alle lidstaten oplegt – in eerste instantie vrijwillig maar in ‘noodgeval’ afdwingbaar.

Een winter zonder Russisch gas komt steeds dichterbij

Deze podcast luister je ook in onze app

Het voorstel is gevoelig omdat Brussel zich hiermee voor het eerst vergaand mengt in het energieverbruik van lidstaten. Maar ook omdat de ‘flat tax’ die de Commissie voorstelt niet voor iedereen even rechtvaardig voelt. De ongelijke uitgangsposities en uiteenlopende opvattingen over wat prioriteit moet hebben, maken de uitvoering van het plan allerminst een gelopen race.

Door de pijn eerlijk te verdelen en iedereen zijn steentje bij te laten dragen, wil Brussel de meest dramatische gevolgen van een gasstop voorkomen. „De keuze die we vandaag hebben is om nu al solidair te zijn, of te wachten tot het ons wordt opgedrongen – met veel hogere kosten”, zei Eurocommissaris Frans Timmermans (Klimaat) woensdag.

De gedachte: door tijdig te besparen, voorraden te vullen en goed te coördineren is iedereen in de EU uiteindelijk beter af. De schade kan dan beperkt blijven tot een Europees bbp-verlies van 0,4 procent, tegenover maximaal 1,6 procent in een chaotische situatie.

Alarmknop

Het verklaart deels de alarmistische toon die Brussel woensdag aansloeg. Commissievoorzitter Ursula von der Leyen sprak van een „energieoorlog”, Russische „chantage” en een mogelijk „noodgeval”. Het is taal die lidstaten en burgers moet voorbereiden op de eerste stadia van een oorlogseconomie, waarin energie voor iedereen op de bon gaat. Of de gaskraan daadwerkelijk snel dichtgaat, is niet eens relevant. „Hoe sneller we handelen, hoe meer we besparen, hoe zekerder we in de winter zijn.”

Lees ook ‘Grijp nu in om een ramp in de winter te voorkomen’, zeggen energie-experts

Europese gasvoorraden zijn nu voor 64 procent gevuld, terwijl het doel voor november 80 procent is. En zelfs dat niveau zal onvoldoende zijn als Rusland de kraan volledig dichtdraait.

Komt de nood echt aan de man, dan wil Brussel op een soort alarmknop kunnen drukken, die de vrijwillige doelen verplicht maakt. Dat paardenmiddel moet druk achter de doelen zetten – maar ook houvast bieden in het geval de bodem echt bereikt is en pijnlijke verdeelvraagstukken opdoemen. „Onze ergste vijand is fragmentatie”, zei Von der Leyen, verwijzend naar de chaos tijdens het begin van de coronapandemie. Binnen de EU geldt voor energie het principe van solidariteit: lidstaten moeten elkaar bij tekorten te hulp schieten. Maar hoe dat in de praktijk uitpakt is nooit getest, en de zorg voor chaos en politieke spanning is groot.

Ook burgers kunnen een steentje bijdragen, door korter te douchen

Om de bespaardoelen te halen, geeft de Europese Commissie lidstaten een reeks adviezen en uitgangspunten. Die richten zich in eerste instantie volledig op de industrie, veruit de belangrijkste gasgebruiker. Waar mogelijk moeten bedrijven overschakelen op andere energievormen, wat in de praktijk vaak neerkomt op: meer kolen. Maar in hoge nood zullen sommige sectoren mogelijk ook afgeschakeld moeten worden. Welke dat precies zijn, laat Brussel in het midden. Wel beveelt ze aan vooral te kijken naar het maatschappelijk belang: bedrijven die bijvoorbeeld cruciaal zijn voor de voedselvoorziening en de zorg moeten later aan de beurt komen dan andere.

Lees ook Energie besparen? Met deze tips kun je gelijk aan de slag

In principe blijven huishoudens buiten schot: zij vallen onder de ‘beschermde consumenten’, net als bijvoorbeeld ziekenhuizen, die altijd prioriteit krijgen. Zelfs als het Russische gas totaal wegvalt, zou er nog voldoende zijn om die groep te blijven voorzien. Maar, kon Brussel woensdag niet voldoende benadrukken: iedereen kan zijn steentje bijdragen. Ook burgers, door korter te douchen of de thermostaat lager te zetten.

Moreel appèl

Maar meer dan een moreel appèl kan Brussel hier niet doen – tot groeiend ongemak in sommige lidstaten. Bijvoorbeeld in Duitsland, waar de roep steeds luider klinkt dat ook van burgers meer gevraagd moet worden – voordat zij per definitie boven de industriële productie worden geplaatst. Politiek gevoelig wordt het vooral als burgers uit een ander EU-land prioriteit krijgen boven ‘eigen’ bedrijven. Sowieso zullen industriesectoren de komende periode tegen elkaar op gaan bieden wie het meest onmisbaar is voor de economie en ontzien moet worden.

Ongemakkelijk is vooral dat alle lidstaten hetzelfde reductiedoel krijgen opgelegd: van Duitsland, dat zich de afgelopen decennia sterk afhankelijk maakte van Russisch gas, tot Portugal, dat amper Russisch gas gebruikt. Het reductiedoel wordt afgezet tegen de afgelopen vijf jaar – waardoor Nederland in principe al klaar is. In Zuid-Europese lidstaten klinkt nu al gemor dat zij moeten besparen om de Duitse industrie de winter door te helpen. Net als in Polen, dat reeds is afgesloten van Russisch gas maar zijn gasvoorraden zelf goed op orde heeft.

Von der Leyen erkende woensdag dat sommige lidstaten „kwetsbaarder” zijn dan de anderen. „Maar alle lidstaten lijden onder verstoringen van de interne markt.” Timmermans benadrukte dat een uniform doel het „simpelste en snelste” is.

Lees ook Is EU wel solidair in een gascrisis?

Toch werd over de hoogte van het doel in Brussel tot op het laatste moment onderhandeld. En als Europese energieministers volgende week bij elkaar komen om de plannen te bespreken, zal het zonder twijfel tot de meeste discussie leiden. Uiteindelijk kan het voorstel ook zonder unanieme instemming worden doorgevoerd. Maar over dat scenario denkt men in Brussel liever niet te veel na. Als Europa op dit thema verdeeld verder moet, ziet de winter er nog net iets angstaanjagender uit.