Een fotoboek vol oud Amsterdam dat nog steeds swingt en zindert

Het is stil in de stad. Geen mens te zien, de straten verlaten, het water roerloos en sereen. Althans, zo lijkt het op de foto die de Britse fotograaf Benjamin Brecknell Turner maakte in 1857 van de Amstel, met links de Halvemaansbrug en de ’s Gravelandseveer en rechts de toren Swygt Utrecht, voordat die in 1882 zou worden afgebroken en plaatsmaakte voor wat nu het Doelen Hotel is.

Zoals veel fotopioniers halverwege de negentiende eeuw, werkte Turner met een grote camera op een houten statief waarmee hij papieren negatieven maakte die soms wel dertig minuten belichtingstijd nodig hadden. Die lange opnametijd wiste iedere beweging uit, hooguit is er op sommige van zijn foto’s nog een restant te zien van wat menselijke beweging kan zijn geweest, een veeg, een vage schim van wat misschien een slagersjongen was die met een dringende bestelling voorbij holde, een visser die zijn vangst-van-de-dag naar de markt bracht, een dame die net een boek had gekocht bij de in 1853 geopende boekhandel Scheltema in de Beurssteeg.

De zestien albuminedrukken die Turner in 1857 van Amsterdam maakte, zijn waarschijnlijk de oudste bekende foto’s van Amsterdam. Een aantal daarvan is opgenomen in het deze week verschenen Amsterdam. Amsterdam,, een lijvig boek dat een opmerkelijke ontstaansgeschiedenis kent. Die luidt zo: eind jaren tachtig van de vorige eeuw maakte vormgever Anthon Beeke (1940-2018) samen met journalist en documentairemaker Henk Raaff (1938), beiden geboren Amsterdammers, een fotoboek over Amsterdam, dat in 1989 zou verschijnen ter gelegenheid van het 150-jarige bestaan van de fotografie. Alles was klaar om naar de drukker te gaan, toen uitgever Bert Bakker op het laatste moment de stekker uit het project trok omdat hij het financiële risico bij nader inzien toch te groot vond. De dummy, de lay-outvellen en de foto’s belandden in een doos die meer dan dertig jaar bleef liggen, tot die kort na Beekes overlijden, bij het opruimen van zijn archief, weer tevoorschijn kwam en het plan werd opgevat het project nieuw leven in te blazen. Het resultaat is een fotoboek dat als een „tijdscapsule de afgelopen dertig jaar heeft overbrugd”, schrijft Henk Raaff in zijn voorwoord.

Eigenzinnige geschiedenis

Amsterdam. Amsterdam. is een verzameling van 355 foto’s, vooral in zwart-wit (kleur maakte pas begin jaren negentig een opmars binnen de journalistieke en documentaire fotografie), van zo’n honderd grote namen uit de fotografie. De pioniers Jacob Olie en George Breitner en de picturalisten Bernard Eilers en Henri Berssenbrugge. Erwin Blumenfeld en Eva Besnyö, die in de jaren twintig van de vorige eeuw het drukke stadsleven vastlegden. Emmy Andriesse en Cas Oorthuys, die in de Tweede Wereldoorlog met andere fotografen deel uitmaakten van De Ondergedoken Camera.

Er zijn beelden van de naoorlogse wederopbouw, de verloedering van de oude wijken, de stadsuitbreidingen in Nieuw-West en de Bijlmer. De jaren zestig met zijn provo’s, de krakersprotesten in de jaren tachtig. De komst van gastarbeiders, de toenemende drukte in de stad. En dankzij documentaire foto-opdrachten die vanaf 1972 door het Amsterdamse Stadsarchief werden verstrekt, fotografeerde Hans van den Boogaard in de jaren 70 de Spaarndammerbuurt, en boog Kors van Bennekom zich over ‘sociale zorg’. De laatste opdracht die nog in het boek kon worden meegenomen, was die van de toen 23-jarige Esther Kroon, die in 1989 werkte aan haar ontroerende en intieme portretten van ‘Kinderen in de grote stad’.

Je kunt, zoals Geert Mak schrijft, het boek lezen als „een eigenzinnige Amsterdamse geschiedenis van de laatste anderhalve eeuw”, die ons wat vertelt over architectuur, over stadsuitbreiding, bevolkingssamenstelling, het stadsleven.

Net zo goed kun je het boek zien als een geschiedenis van de fotografie. Van het lieflijke picturalisme naar de extreme perspectieven van de Nieuwe Fotografie. Van de invloed die de zwoele en poëtische Parijse straatfotografie van Brassaï had op Emiel van Moerkerken naar de opkomst van de humanistische fotografie, waar aandacht was voor het menselijke en het alledaagse – Eddy Posthuma de Boer.

Alles moest nog op stoom komen

Het heeft natuurlijk iets merkwaardigs: in 2022 een boek uitbrengen met foto’s over Amsterdam, waarin géén foto’s van de afgelopen 33 jaar te zien zijn. De digitalisering, van de maatschappij maar ook van de fotografie, en de grote veranderingen die dat met zich meebracht, moest nog op stoom komen. De Noord/Zuidlijn, de rolkoffers van Airbnb, de exploderende huizenprijzen, de Nutellawinkels, de opkomst van vega en vegan – het moest allemaal nog gebeuren.

Toch oogt Amsterdam. Amsterdam. als een boek van nu, onder andere omdat vormgever Mariola López Mariño, die met de oude dummy aan de slag ging, koos voor een fris oranje-roze op de cover en de schutbladen, de titel in een fraaie preeg (reliëfdruk) op de achterkant plaatste en een hedendaagse typografie koos voor de bijschriften en de teksten in het boek. Maar het zijn natuurlijk vooral de prachtige foto’s, de spannende beeldcombinaties en de dynamische vormgeving die ervoor zorgen dat het boek ook nu nog steeds swingt en zindert.

Anthon Beeke en Henk Raaff maakten in de jaren zestig deel uit van de Amsterdamse tegencultuur rondom de anarchistische provo-beweging – in het boek is een foto van Cor Jaring opgenomen van een woest schreeuwende Beeke, die in 1966 door vier agenten wordt gearresteerd bij een provohappening bij het Lieverdje op het Spui. Hij werd bekend met spraakmakend werk; een alfabet dat bestond uit blote vrouwen, een naakte vrouw die voorover bukt met haar genitaliën zichtbaar, museumdirecteur Rudi Fuchs met bebloed en omzwachteld hoofd.

Het verbaast dan ook niet dat Beeke voor Amsterdam. Amsterdam. in plaats van een keurige chronologie koos voor een intuïtieve beeldflow en een dynamiek waarover Rik Suermondt, de fotohistoricus die in de jaren tachtig de beeldresearch voor het boek deed, schrijft: „In de stuwende lay-out van Beeke is alles en iedereen in beweging. Als een hogesnelheidstrein die maar doordendert, om in het laatste hoofdstuk de apotheose te bereiken met feestende en dansende Amsterdammers in verschillende tijden.”