De macabere slag om de waarheid: hoeveel mensen kwamen om in Marioepol?

‘Doden, herdenking, Marioepol’. Dit is de naam van het Telegramkanaal waar de burgerslachtoffers van de geruïneerde Oekraïense havenstad een gezicht krijgen. Nikita en Karina bijvoorbeeld. Geboren in 2004 en 2006. Een verliefd jong stel dat op een zonnige winterdag in de camera kijkt. „Mijn dochter en haar vriend stierven door een voltreffer van een granaat en liggen samen begraven op het kerkhof. Eeuwige herinnering aan mijn engeltjes”, staat onder de foto.

Scrollend door de pagina staren de lachende gezichten van Marioepols doden je aan. Deze herdenkingsplek is ook het kanaal waar tienduizenden Oekraïners proberen te achterhalen waar de lichamen van hun geliefden zijn gebleven. Zo plaatst een nabestaande een foto van Julia en haar zoon, die samen met haar man Evgeny op 18 maart zouden zijn omgekomen. Het precieze adres van de plek des onheils staat er bij. „Het mortuarium zei dat de lichamen zijn begraven door kennissen. Gelieve te reageren wie ze heeft begraven !!!!! Nabestaanden hebben alle begraafplaatsen al bezocht, ze kunnen geen graven vinden.”

Niet alleen is van veel slachtoffers onbekend waar hun overblijfselen zijn. Na de strijd om Marioepol - 432.000 inwoners voor de oorlog - is een macabere slag om de waarheid begonnen. Want hoeveel doden zijn er nu precies gevallen? Het officiële dodental onder de burgerbevolking voor heel Oekraïne staat bij de Verenigde Naties op ruim vierduizend. Terwijl de gevluchte burgemeester van Marioepol stelt dat alleen in zijn stad al minstens 20.000 dodelijke burgerslachtoffers zijn gevallen. De VN erkennen dat hun cijfers verre van volledig zijn. De schattingen van de Oekraïense autoriteiten zijn gebaseerd op contacten die ze hebben met gemeentefunctionarissen die in Marioepol zijn achtergebleven. Hoe accuraat deze cijfers zijn is ook onduidelijk.

De Britse krant The Guardian claimt iemand te hebben gesproken die begrafenissen in Marioepol coördineert. Deze anonieme persoon zou hebben gezegd dat er vermoedelijk wel 50.000 burgerdoden te betreuren zijn. Marioepol staat nu onder het gezag van de door Rusland erkende zelfverklaarde ‘volksrepubliek’ Donetsk. De autoriteiten daarvan moeten een redelijk beeld van het aantal burgerslachtoffers hebben. Maar zij reageren niet op vragen hierover van NRC. „De Russen zullen er alles aan doen dit aantal te verdoezelen”, zegt Frans Osinga, hoogleraar Krijgswetenschappen aan de Universiteit Leiden en de koninklijke Militaire Academie in Breda.

Burgerdoelen

Een adviseur van de burgemeester van Marioepol zei onlangs tegen CNN dat het begraven van slachtoffers wordt bemoeilijkt door een Russische eis dat nabestaanden eerst op video zeggen dat Oekraïne verantwoordelijk is voor de burgerdoden. In de Russische berichtgeving over burgerslachtoffers wordt consequent naar het Oekraïense leger - en het gelieerde Azov-bataljon - gewezen als verantwoordelijken. Al spreken de Russen zichzelf daarbij soms tegen. Zo citeerde staatspersbureau Tass eind maart Kremlin-woordvoerder Peskov, die zei dat Russische troepen niet op burgerdoelen schieten.

„Ze schieten niet op huizen. Ze schieten niet op appartementen. Ze schieten niet op civiele objecten”, zei Peskov. In hetzelfde artikel werpt hij de vraag op wie dan wel verantwoordelijk is voor de vernietiging van Marioepol. „Deze nazi-bataljons gebruiken appartementen als onderkomen voor hun kanonnen, hun bewapening, hun tanks en hun sluipschutters. Dat lokt vergeldingsvuur uit”, zei Peskov. Russisch vergeldingsvuur wel te verstaan, wat tot enorme verwoestingen heeft geleid. Er zijn volop beelden van Russische tanks die op flatgebouwen vuren. Ook Russische vliegtuigen bestookten burgerdoelen, waarvan het theater van Marioepol het bekendste voorbeeld is.

‘Mobiele crematoria’

De burgemeester van de stad beweerde begin april dat de Russen mobiele crematoria gebruiken voor het verbranden van burgerslachtoffers om oorlogsmisdaden te verbergen. „Voor die berichten is nooit een bevestiging gevonden”, zegt hoogleraar Osinga. De Oekraïense ombudsvrouw voor mensenrechten Lyudmila Denisova sprak ook over het gebruik van mobiele crematoria door de Russen. Zij werd onlangs door het Oekraïense parlement ontslagen, onder meer omdat er geen bewijzen zouden zijn voor sommige van haar uitspraken.

Lees ook: In Marioepol is de dood overal

In westerse media werden de voorbije weken satellietbeelden getoond van verse graven nabij Marioepol. Daarin werd de gemeenteraad van Marioepol geciteerd die stelde dat duizenden inwoners van de stad hier in „massagraven” zijn verdwenen. NRC heeft zelf ook beelden van satellieten geanalyseerd. Daarop zijn verse graven te zien in Manhush (ten westen van Marioepol), in Vynohrade (ten oosten van de stad), in Staryi Krim (ten noordwesten van Marioepol) en nabij de centrale begraafplaats Necropolis. Vanuit de lucht lijkt het per begraafplaats om enkele honderden nieuwe graven te gaan. Maar een Franse tv-ploeg bezocht vorige week de begraafplaats in Staryi Krim en trof daar naar eigen zeggen minimaal 3.000 ‘verse’ graven aan. De beelden die de Fransen schoten zijn huiveringwekkend. Rijen aan rijen van hopen zand met houten kruizen erop. Daarop zijn cijfers geschreven die oplopen tot boven de 3.300. Her en der springen wat kraaien van graf naar graf. Hier troffen de Fransen ook een massagraf aan, waar nog een onbekend aantal burgerslachtoffers in zou liggen.

Het is bekend dat inwoners van Marioepol tijdens het beleg van de stad zelf een massagraf bij het centraal gelegen Necropolis in gebruik namen om snel, tussen de beschietingen door, gestorven stadgenoten te kunnen begraven. En wellicht zijn er inderdaad ook mensen gecremeerd. Tussen de flats liggen ook nog veel mensen begraven, zo bleek uit de tv-beelden van de Fransen. Ook worden er nog dagelijks lichamen onder het puin vandaan gehaald. Zo is het voorstelbaar dat er inderdaad minimaal 20.000 burgerslachtoffers zijn gevallen in Marioepol, zoals de burgemeester claimt.

Om tegenwicht te bieden aan westerse berichten over massagraven en tienduizenden burgerdoden biedt Rusland westerse, pro-Russische bloggers de gelegenheid verslag te doen vanuit door Rusland veroverd gebied. Zo deed de Canadese blogger Eva Bartlett verslag vanaf de begraafplaats Manhush nabij Marioepol om westerse „leugens” over door Rusland aangelegde massagraven te ontkrachten. Ze sprak medewerkers op de begraafplaats die zeiden dat iedere burger een eigen graf krijgt. Het zou maximaal om enkele honderden graven gaan. Ook liet Bartlett een journalist van het Russische staatsmedium RT aan het woord die de verantwoordelijkheid voor de burgerdoden bij het Azov-bataljon legde.

Bekijk ook deze foto’s: Oekraïne rouwt om zijn duizenden gevallen dierbaren

Hetzelfde deed de Nederlandse pro-Russische blogger Sonja van den Ende vanuit de ruïnes in Marioepol. „Alle huizen zijn kapot geschoten door het Oekraïense leger, samen met waarschijnlijk Azov”, zei Van den Ende. De Russische staatsmedia RT en Sputnik mogen in Nederland dan geblokkeerd zijn, via mensen als Bartlett en Van den Ende bereikt Russische propaganda toch een Nederlands publiek. Hun verslagen worden overgenomen door Nederlandse alternatieve media als ‘Nine for news’ en ‘De andere krant’. De westerse bloggers treden ook regelmatig in de Russische media op. Om de Russen te laten zien dat er ook westerlingen zijn die het Russische narratief volgen en het Westen van leugens beschuldigen.

Rode Kruis

Op korte termijn komt er waarschijnlijk geen duidelijkheid over het aantal burgerslachtoffers in Marioepol. Honderdduizenden mensen zijn de stad ontvlucht. Deels naar Polen en naar West-Europese landen. En een aanzienlijk deel - mogelijk honderdduizenden - zijn gedwongen naar Rusland getransporteerd. Dit maakt het voor de Oekraïense autoriteiten lastig om te bepalen wie zich waar bevindt en wie het beleg van Marioepol heeft overleefd. „Als Marioepol in Russische handen blijft, dan zullen we het aantal burgerslachtoffers misschien wel nooit weten”, zegt hoogleraar Osinga. Het Internationale Rode Kruis is nog altijd actief in de stad. Maar ook een woordvoerder van deze organisatie zegt „geen informatie” over het aantal gestorven burgers te hebben.

Het enige wat Michelle Bachelet, Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de VN, half mei durfde te stellen is dat het om „duizenden” mensen gaat. Zij rekent er wel op dat er ooit duidelijkheid komt. Bachelet: „Alleen met de tijd zullen de ware omvang van de wreedheden, het aantal slachtoffers en de schade duidelijk worden.”