Bij de paradijselijke schilderijen van Etel Adnan is ontroering nooit ver weg

Vooral een berg, dan de zon, soms de maan, en ook wel de wereldbol. En dat het grootste deel van haar leven. Steeds dezelfde berg, dezelfde zon, dezelfde maan en dezelfde wereldbol. Ze drukt de pure kleur uit haar tube en smeert dat met haar paletmes uit op het linnen dat ze – als de bladzijde in een boek – voor zich op tafel heeft liggen. Pas later gaat ze kleuren mengen. Ze schildert de berg, die bekend is vanwege zijn bijna altijd in de mist gehulde top, helder als glas. Met duidelijke vormen, staccato, daar een rechthoek, hier een gekartelde lijn, daar een strook als in een plissé-rokje, soms ook gewoon twee conische vormen naast elkaar. De berg bestaat uit vlakken die donkergeel zijn, bruin en rood, grasgroen en beige. Soms is de berg niet eens als berg te herkennen. Dan kijk je naar een afwisseling van kleuren. Dansend, plagend, verleidend, raadselachtig. Zo schildert ze stug door, jaar in, jaar uit, al is er haast niemand die haar schilderijen graag ziet.

Etel Adnan (1925-2021) is zo’n kunstenaar die – net als bijvoorbeeld Maria Lassnig – pas op hoogbejaarde leeftijd bekend wordt in de kunstwereld. Op Documenta 13 in Kassel is in 2012 een selectie van haar van kleur zinderende schilderijen te zien. Kassel betekent de doorbraak van Adnan als kunstenaar, die naast het schilderen en tekenen toch vooral bekend werd als dichter, bekroond schrijver en kunstfilosoof. Ze is dan 87 jaar oud.

Lees ook: Stedelijk Museum eert de compromisloze Maria Lassnig

Rond haar 34ste begint ze te schilderen, als ze met haar levenslange partner, kunstenaar Simone Fattal, naar het noorden van Californië verhuist en iedere dag bij het wakker worden haar ‘vriend’, zoals ze hem noemt, uit het raam ziet. Die vriend is Mount Tamalpais, niet ver van de Grote Oceaan. Adnan heeft dan al een behoorlijke odyssee achter de rug – van haar moederland Libanon naar Frankrijk naar Amerika, weer terug naar Libanon en dan, na het uitbreken van de bloedige burgeroorlog, naar Californië. Haar taal is van alle windstreken. Frans leert ze als meisje op school. Haar moeder spreekt Grieks met haar, haar vader Turks. Op straat hoort ze Arabisch. Later, als Adnan de Franse taal gaat zien als taal van de koloniale onderdrukker, verkiest ze structureel het Engels om in te publiceren en te schrijven. Arabisch leert ze door in haar beeldende werk gedichten van Arabische dichters na te tekenen. En ten slotte is kleur voor haar een taal, net zo paradijselijk als het Arabisch.

Fijnzinnig saluut

Conservator Sara Tas en het Van Gogh Museum in Amsterdam valt de eer toe om de eerste overzichtstentoonstelling met werk van Adnan op Nederlandse bodem te organiseren. En wat een geluk is die tentoonstelling – zelfs al hangt er rouw omheen. Want Adnan stierf in de aanloop van de expositie. Haar partner maakte de tentoonstelling af. De laatste gesprekken met Adnan dateren uit 2020 en 2021 en zijn in de catalogus gebundeld.

In het Van Gogh zijn meer dan vijfenzeventig werken bij elkaar gebracht uit tal van particuliere en openbare verzamelingen over de wereld. Die werken functioneren als een fijnzinnig saluut: kijk zo kan het ook, je leven lang ongezien schilderen, en met wat een bijzonder resultaat. Er zijn schilderijen, er zijn energieke aquarellen, leporello’s – schitterende, met Arabisch schrift betekende en beschreven harmonica-achtige boekjes – en er zijn tapijten. Die tapijten zijn als abstracte landschappen, vaak gemaakt naar aanleiding van een herinnering.

Met name in die tapijten zie je de overeenkomsten met Van Gogh, die op de tentoonstelling in verband wordt gebracht met Adnan. En dat is mooi, want de twee zijn onvergelijkbaar in hun kleurgebruik en manier van schilderen, en toch hun leven lang beiden op zoek naar dezelfde uitdrukkingskracht van kleur. Ook biografisch is er een verband. Niet alleen was Van Gogh zo’n kunstenaar, aan wie zoals bekend, de roem tijdens zijn leven voorbij ging. Maar ook is Van Gogh voor Adnan persoonlijk belangrijk geweest.

Enorme schok

„Toen ik Van Goghs werk voor het eerst zag”, vertelt zij in de catalogus, „was dat een enorme schok. Het moet in Parijs zijn geweest, begin jaren vijftig. Ik kwam uit Beiroet en had zelfs nog nooit reproducties van kunst gezien – we hadden geen musea in Libanon. Ik herinner me zijn zelfportretten. Ik was onder de indruk dat iemand naar zichzelf kon kijken met zo’n precisie, zo’n intensiteit, bijna ondraaglijk. Die schok is nooit overgegaan.” Van Gogh, zo noemt Adnan dat, heeft „kleur echt bevrijd. Omdat hij die als waarheid aannam”.

Het klinkt wat cryptisch, maar dat is het niet. Want kleur – zo laat Van Gogh aan Adnan, en zo laat Adnan aan ons zien – is niet gebonden aan een verschijningsvorm. Een stuk van een berg kan prima blauw zijn (Zonder titel, 2015). De lucht is voor de helft groen én geel (California #9, 2013) en de zon kan soms een knalwit ding in de lucht zijn (Landschap, 1990) soms een groen vierkantje in een blikkerend wit (Heet/Hot, ca. 1960). Dat maakt de werken – vaak dus landschappen – zo uitdagend om steeds weer opnieuw te bekijken. En ook ontroering is nooit ver weg.

Want hoe vaak komt het nu voor dat je ontroerd raakt bij een schilderij, zelfs tegen je tranen moet vechten? En toch is dat wat de schilderijtjes van Adnan – ze schilderde altijd in een bescheiden formaat – doen. De totaal abstracte series Het gewicht van de wereld (2016-2017) en Het gewicht van de maan (2018) spreken van vorm, kleur en evenwicht alleen. Een met onvaste hand geschilderde bol hangt in een monochrome leegte. De wereld kleurt rood, maar ergens anders weer grijs en geel met een nauwelijks waarneembaar wolkje ervoor. Een in contrastrijk geel, blauw of groen geschilderde rechthoek onderaan het linnen suggereert een horizon, maar tegelijkertijd ook helemaal niet. Het is alsof de wereld wel zwaar is, maar altijd opnieuw te maken. Je moet gewoon de moed niet opgeven, maar een stuk linnen pakken, een paar tubes verf – en dan beginnen.