Marvel schiep het grootste kunstwerk op aarde

Van superhelden moest ik als puber niet veel hebben. Overdreven en Amerikaans waren ze. Stoere poses in strakke pakjes, hoogdravende teksten. Ik las wel Amerikaanse westernstrips, zoals Kid Colt en Maverick. En natuurlijk elke week de Pep en Eppo met de Europese strips, van Asterix en Lucky Luke tot Guust Flater en Gotlib.

Zo miste ik de hoogtijdagen van schrijver Stan Lee en de tekenaars Jack Kirby en Steve Ditko, die bij studio/uitgeverij Marvel in 1961 de Amerikaanse strip revolutionair nieuw leven inbliezen. Met hun Fantastic Four legden ze de grondslag van wat nu wereldwijd een dominant cultureel fenomeen is. In hoog tempo verschijnen nieuwe verhalen als strip, tv-serie en speelfilm (28 films sinds 2008, 5 nieuwe dit en volgend jaar, en nog eens 3 zijn in ontwikkeling, waaronder een film over de Fantastic Four).

De Amerikaanse schrijver Douglas Wolk heeft onderzoek gedaan naar de papieren basis van de nu zestig jaar oude Marvel-wereld. Zijn boek All of the Marvels begint met de intrigerende stelling dat we hier te maken hebben met de allergrootste samenhangende, zelfstandige cultuuruiting van de mensheid in fictie. Marvel publiceerde ruim 29.000 verhalen, samen een dik half miljoen pagina’s. Meer dan de Ilias en Odyssee van Homerus samen. Meer dan de verzamelde Scandinavische sagen en mythen, meer pagina’s dan de klassiekers van de Mesopotamische, Chinese en Indiase cultuur opgeteld. Veel en veel meer dan alle zeven delen van Marcel Prousts À la recherche du temps perdu.

Marvel staat als een uitdijende berg in het culturele landschap

Duizenden kunstenaars werkten – en werken nog steeds – aan die wereld. Spider-Man, de Hulk, Captain America, Thor, Black Panther, X-Men, Doctor Strange, Black Widow, Iron Man, Captain Marvel – los beleven ze avonturen en samen treden ze op in reeksen als The Avengers. Al zestig jaar borduren nieuwe schrijvers en tekenaars voort op de bestaande verhalen en personages en daarom zijn de verzamelde Marvel-strips als één geheel te beschouwen.

Alle strips

Het is mogelijk alle inmiddels 29.000+ strips te lezen: als je een beetje doorbladert en 15 minuten per verhaal van gemiddeld een pagina of 20 neemt, ben je zonder slaap of pauzes na 9 maanden klaar. Al moet je dat niet willen, schrijft Wolk in All of the Marvels, want er zit best wel wat minder werk tussen. Hij kan het weten, want hij heeft de stripboekjes in ongeveer zes jaar tijd allemaal gelezen op papier.

Alle Marvel-strips daadwerkelijk lezen kan ook simpeler, want daar is nu een app voor: Marvel Unlimited is een soort Netflix waar je voor 9,95 euro per maand alle Marvel-comics fris herkleurd binnen handbereik hebt, inclusief wekelijks de nieuwe.

Wolk beschrijft in zijn boek hoe je het Marvel-oeuvre moet lezen om inzicht te krijgen in stijlen, verhaallijnen en personages. Hij noemt hoogtepunten en beschrijft hoe reeksen hun vuur verliezen en stoppen, tot een schrijver of tekenaar de zaak weer tot leven wekt. Soms iemand die zelf is opgegroeid met die strip.

Wat Wolk sterk afraadt, is de strips lezen in de volgorde waarin ze vanaf 1961 zijn verschenen. Dat heeft maar één voordeel, schrijft hij, dat je goed kan merken hoe sterk de verhalen steeds hun tijd reflecteren. Begin jaren zestig voel je de dreiging van een atoomoorlog en de wedloop met de Russen richting ruimte. En in onze tijd zie je de strips inclusiever worden met een homoseksuele heldin voor Generatie Z (Squirrel Girl, 2015), minder sterotiepe en belangrijkere rollen voor vrouwelijke hoofdpersonen (Black Widow, Captain Marvel, She-Hulk, Wanda en The Wasp), een moslim-superheldin (Ms. Marvel) en hoofdpersonen van kleur (Luke Cage, War Machine, Shang-Chi).

Al gaat het bij die laatsten met name om hoe ze in de verhalen optreden, want de zwarte superheld Black Panther verschijnt al in 1966 in de reeks Fantastic Four en heeft sinds 1977 eigen stripseries. Als in 2016 de activistische auteurs Ta-Nehesi Coates en Nnedi Okorafor scenario’s gaan schrijven is Black Panther helemaal een weerspiegeling van nieuwe tijden geworden en is het definitief gedaan met de westers-exotische blik.

Ondanks dergelijke inzichten zal de kennismaking met de Marvel-strips door keurig bij het begin te beginnen onverdraaglijk zijn, waarschuwt Wolk. „Ik smeek je, doe dat niet! Je komt niet ver en je zult er niet van genieten, en genieten is waar het om gaat.” De strips zijn ook niet bedoeld om in chronologische volgorde te lezen, legt hij uit: bij elk nieuw nummer stappen sinds 1961 nieuwe mensen in en die moeten de verhalen begrijpen en leuk vinden zonder de voorgeschiedenis te kennen.

Naast de al genoemde nadelen van lezen in volgorde van verschijning, zijn de oudere strips vaak nog duidelijk bestemd voor middelbare scholieren, al is dat juist wat Lee & Kirby veranderen. De eentonigheid van de avonturen, de brallerige toon en het uitleggerige van de teksten is soms erg vermoeiend.

4.000 × Spider-Man

Douglas Wolk legt in All of the Marvels uit hoe je wél de reusachtige wereld van Marvel moet ontdekken. Hij behandelt in zijn boek twintig thema’s en hoofdlijnen, waarbinnen hij steeds aangeeft welke afleveringen uit welke verhaalreeksen interessant zijn. Soms omdat het zelfstandige meesterwerkjes zijn, soms omdat er nieuwe makers of personages in debuteren, soms om te laten zien dat tekeningen van Kirby in Fantastic Four Annual #3 (1965) eigenlijk abstracte kunst zijn.

In het hoofdstuk Donder en leugens behandelt hij in tweeëntwintig blokjes van meestal één pagina lang tweeëntwintig stripboeken over superheld/dondergod Thor. Soms in een bijrol, soms als hoofdpersoon, soms wordt zijn rol gespeeld door een vrouw. En wie van volledigheid houdt kan op de app Marvel Unlimited natuurlijk ook alle 800 verhalen lezen waarin Thor optreedt.

Om de grootste fictie-schepping ooit te te kunnen zijn, moeten de Marvel-strips een ‘samenhangend geheel’ vormen. Die samenhang is er in de Marvel-wereld, zoals Douglas Wolk overtuigend onderbouwt. Personages treden op in meerdere reeksen, gebeurtenissen in het ene verhaal, kunnen gevolgen hebben in andere. Het scheppen van zulke verbindingen was vanaf het begin het uitgangspunt van Lee en Kirby. Maar een kunstwerk waar duizenden kunstenaars aan werkten en werken laat wel eens een steekje vallen. Er zijn verhaallijnen niet afgerond, er zijn personages overleden die later weer leven. Zulke dingen gebeuren in stripreeksen die al meer dan zestig jaar in razend tempo en soms wekelijkse deadlines gemaakt worden. Niemand kan overzien wat er allemaal eerder gebeurd is in de meer dan vierduizend deeltjes van de verschillende Spider-Man-avonturen.

Universums

Hoewel er meer dan genoeg overlap is tussen alle verschillende series om ze als een geheel te kunnen beschouwen, speelt Marvel ook een beetje vals om binnen de potentiële chaos samenhang en eenheid nog wat te versterken: er zijn binnen de verhalen dimensies of universa, waar gebeurtenissen op een andere manier plaatsvinden, zodat inderdaad iemand die ergens sterft elders nog kan leven en desnoods kan terugkeren naar de wereld waar hij dood is (was). Zoals er ook gereisd wordt van toekomst naar verleden, en terug. Zo kan Marvel elke schijnbare oneffenheid eenvoudig gladstrijken.

Lees ook: Het multiversum is een medicijn tegen keuzestress

Na zestig jaar creativiteit is één universum niet meer voldoende voor Marvel om de samenhang te bewaren. Daarom zijn er ‘multiversums’ ontstaan van deels overlappende personages en gebeurtenissen. Douglas Wolk schrijft dat Marvel-wereld vandaag acht van die multiversums omvat, waarvan er eentje helaas zoek is. Ook de Aarde bestaat in vele varianten, maar kenners weten dat nummer 616 de echte is (al is die natuurlijk niet gelijk aan de onze – wij hebben geen superhelden! – want dat is nummer 1.218). En, let wel, we hebben het hier over de wereld van de stríps van Marvel. De speelfilms hebben een eigen ‘Marvel Cinematic Universe’.

Continuïteit lijkt op die manier een lachertje, maar de energie die de makers er insteken bewijst dat Wolk terecht stelt dat de Marvel-strips een samenhangend kunstwerk zijn.

Het valt daarom niet te ontkennen dat dit de grootste fictie-schepping ooit is. Marvel staat als een uitdijende berg in het cultuurlandschap. Tegenargumenten op grond van het medium (het zijn maar stripboekies), de doelgroep (jongeren) of culturele kwaliteit (populair entertainment) houden geen stand. Want vergeet niet: de Ilias en Odyssee waren oorspronkelijk vertellingen op Griekse feestjes, Dickens schreef vervolgverhalen in de krant, strips waren taboe voor fatsoenlijke kinderen en films begonnen als kermisattractie.

Oké, niet ieder plaatje of verhaal, en niet iedere scène, pagina of reeks in het Marvel-oeuvre heeft culturele diepgang in opbouw, personages, belettering, tekening, humor, inkleuring en lay-out. De wijdbeense, gespierde poses irriteren wel eens, toch is niets in de Aardse cultuur groter dan dit.

Wellicht dat daarom in de prestigieuze boekenreeks Penguin Classics, bekend van de zwarte covers en cultuurklassiekers als Homerus, Edda, Gilgamesh, de Dode Zee Rollen, Tolstoi, Dickens, Flaubert, Joyce en honderden andere internationale grote schrijvers, in juni drie klassieke Marvel-comics verschijnen: Spider-man, Black Panther en Captain America. „Het zijn fundamentele documenten van onze cultuur”, aldus een Britse professor in The Guardian.

In deze video verklaart Robert Jefferson van Comics Explained het Marvel Universum in 80 minuten