John Akomfrah: ‘Film is meestal 1 scherm, 1 beeld, 1 waarheid’

‘Toen George Floyd werd vermoord”, zegt John Akomfrah, „zaten we net twee maanden in de corona-epidemie. Er waren op dat moment al veel vaker mensen van kleur gedood door de politie, maar dat bleven min of meer geïsoleerde gebeurtenissen. Bij de moord op George Floyd op 25 mei 2020 was dat anders: een tsunami van reacties. Dat kwam vermoedelijk mede door de bijna martelaar-achtige manier waarop hij stierf, die knie op zijn nek, het ‘I can’t breathe’, kwetsbaar, bijna Christusachtig. Maar terwijl George Floyd naar adem lag te happen, deden mensen in ziekenhuizen over de hele wereld precies hetzelfde – door Covid. Dat idee raakte me. Het was ineens of ons besef van kwetsbaarheid, van sterfelijkheid, publiek was geworden. Iets dat iedereen aanging.”

John Akomfrah en ik hebben afgesproken in zijn Londense studio, maar hij is drie kwartier te laat. Hij voelde zich die ochtend niet goed, vertelt hij, en heeft zich dus snel op corona laten testen – ironisch, gezien het feit dat zijn nieuwe installatie Five Murmurations, die in het Centraal Museum zijn Nederlandse première beleeft, juist gaat over corona, over de onzekerheid die de ziekte met zich meebracht, en over de onderliggende maatschappelijke dilemma’s die dit blootlegde.

Zelf sloot Akomfrah vrijwel meteen na de uitbraak zijn studio en begon vanuit huis te werken. „Ik had het jaar daarvoor net een longontsteking gehad”, vertelt hij. „Dus ik voelde me kwetsbaar. Maar ik besefte ook al snel dat ik er iets mee wilde doen. Dit was zo groot, niet zomaar een tijdelijke noodsituatie die snel weer voorbij zou gaan. Het interesseerde me ook omdat ik in mijn werk altijd probeer de verleiding van de actualiteit te vermijden, voorbij de waan van de dag te raken. Daarom trek ik graag parallellen met het verleden, en ik was benieuwd hoe dat hier zou werken, wat ik hier kon doen – maar toen kwam George Floyd.”

John Akomfrah (1957) is bekend van grootse filminstallaties, waarin hij, inderdaad, beelden combineert uit heden en verleden. Aan het begin van de jaren tachtig was hij een van de oprichters van het Black Audio Film Collective, een groep filmers van kleur die vonden dat er in de Britse cinema veel te weinig aandacht was voor hun achtergrond en hun geschiedenis. Hun doorbraak kwam in 1986 met Akomfrahs Handsworth Songs, een film over de Handsworth Riots, waarin hij zelfgefilmd materiaal combineerde met nieuwsbeelden, foto’s en een geluidscollage – geen traditionele documentaire, maar een rijke, complexe film, die voor de kijker opvallend veel ruimte open laat om eigen verbanden te leggen.

Betekenis van de zee

Die vrijheid komt daarna steeds terug in Akomfrahs werk: de laatste jaren werd hij bekend met video-installaties als The Unfinished Conversation (2012, een portret van filosoof Stuart Hall) en Vertigo Sea (2015, over de culturele en maatschappelijke betekenis van de zee). Die bestaan steeds uit drie schermen, waarop Akomfrah verschillende beelden combineert. Daarmee nodigt hij de toeschouwer als het ware uit zijn of haar eigen verhaal samen te stellen – zijn beelden mogen dan dwingend een aangrijpend zijn, de interpretatie ervan blijft opvallend open. Akomfrah hecht er dan ook aan, zoals hij zelf zegt, zijn werk niet als ‘cinema’ te beschouwen. „Cinema, klassieke film, beperkt zich meestal tot een scherm, een beeld. Eén waarheid. Door met drie schermen te werken en de beelden associatief te monteren, probeer ik de toeschouwer te confronteren met de meerduidigheid, de complexiteit van mijn onderwerpen. Ik zie dat als een vervulling van de belofte van Sergei Eisenstein, die stelde dat film bij uitstek in staat is de werkelijkheid te vergroten, de toeschouwer te wijzen op tegenstrijdigheden, waardoor er allerlei nieuwe waarheden zichtbaar gemaakt kunnen worden.” Hij lacht. „Ik ben echt een kind van Eisenstein.”

Deze techniek sluit perfect aan bij de zoektocht in Five Murmurations. Daarin proberen verschillende mensen van over de hele wereld grip te krijgen op de nieuwe, onverwachte werkelijkheid van 2020 – eerst door Covid, daarna door de moord op George Floyd. De film is in zwart-wit, de beelden zijn associatief gemonteerd, en variëren van close-ups uit schilderijen van Jheronimus Bosch (de pest) tot Black Lives Matter-demonstraties, soms met losse woorden ertussendoor, waardoor je als toeschouwer al snel beseft dat sluitend begrip er niet in zit. „Voor veel mensen veranderde er veel door Covid”, zegt Akomfrah. „En dat gold ook voor mij. Ik werk normaal bijvoorbeeld veel op locatie, dat kon nu niet meer. De mensen met wie ik werk zijn ook over de hele wereld verspreid: mijn editor zit in Spanje, degene met wie ik veel film is in Zuid-Afrika. Door de nieuwe situatie werden we min of meer gedwongen te bedenken wat de kern van onze samenwerking was, en hoe we die opnieuw vorm konden geven – en daarbij beseften we al snel dat we niet te veel moesten vastleggen, dat we moesten vertrouwen op ieders zelfstandigheid. Voor mij persoonlijk betekende deze situatie ook dat ik meer over abstractie ging denken. Alles voelde zo onbekend, zo onduidelijk, zo vloeiend, en dat wilde ik zichtbaar maken. Daarom ben ik ook blij met het einde: scènes gefilmd in de nacht, waarbij het duister door lichtflitsen wordt onderbroken. Die flitsen zijn opgenomen met een traag bewegende camera die op verschillende snelheden draait – alsof licht ademt. In die golven van licht en donker zit de adem waar ik naar op zoek was. De adem van de tijd. De geest van George Floyd.”

In de film verbindt u de corona-epidemie met de protesten na de dood van George Floyd. Was de coronapandemie anders voor mensen van kleur?

„Ja, absoluut. Na de moord op George Floyd gingen jongeren van kleur bijvoorbeeld massaal de straat op om te protesteren tegen racisme. Allerlei mensen zeiden: niet doen, we zitten midden in een pandemie. Maar zij zeiden: fuck that: wij zitten in een heel andere pandemie. Ze hadden groot gelijk. Er zijn in verhouding heel veel mensen van kleur door corona geraakt, aan corona gestorven. Zij hebben vaak de beroepen in de frontlinie, maar worden zo slecht betaald dat ze niet goed behandeld worden als ze ziek worden. Daarom hadden veel mensen van kleur het gevoel dat de twee pandemieën met elkaar verweven waren. Dat corona ze dubbel kwetsbaar maakte.”

U heeft wel eens gezegd dat u in uw jeugd de films van Godard en Truffaut zag, diep onder de indruk was, maar ook besefte: zij voeren een gesprek waar ik niet in betrokken ben. Is dat veranderd?

„Ja, zeker. Maar de afstand die ik bedoelde gaat niet alleen over ras of afkomst. Wat ik bedoelde te zeggen was dit: je bent jong, je ontdekt kunst, literatuur, film. Je dompelt jezelf er helemaal in onder, zo intens dat het voelt alsof die kunstwerken van jou zijn, alsof je met die kunstwerken samenvalt. Maar dan komt er ergens zo’n Lacaniaans moment, waarop je beseft dat die kunstwerken en jij niet hetzelfde zijn. En nog belangrijker: dat de intensiteit waarmee je je in dat werk hebt ondergedompeld, je belemmert verder te komen, je eigen wereld te vinden. Als de wereld van die kunstwerken dan ook nog eens heel anders is dan je eigen wereld is dat veel sterker – en besef je dat je je eigen wereld moet gaan ontdekken. Als ik bijvoorbeeld in Tate kwam, zag ik geen enkele zwarte schilder. Of als ik naar Goddrd keek: geweldig, maar wat had dit te maken met Londen in 1981 of Accra in 1989? Dat is de crux: je eigen weg zoeken. Je eigen gesprek beginnen. Daarom vind ik autonomie in de kunst ook zo belangrijk: het is de enige manier waarop je echt een eigen wereld kunt scheppen.”

Die spanning tussen autonomie en engagement komt veel in uw werk terug, juist doordat u veel aan de verbeelding overlaat. In hoeverre vindt u dat een kunstwerk de bezoeker moet sturen?

„Mensen verwachten steeds vaker oplossingen van kunst. Terwijl ik denk dat kunst op z’n sterkst is in haar autonomie. Neem de chaos waarin we nu leven: als kunstenaar vind ik dat je die chaos moet tonen, ermee moet werken, ’m bevattelijk moet maken – maar niet moet wegpoetsen of neutraliseren. Ik wil geen kunst maken als een manifest, als statement, ik wil mijn toeschouwers meenemen in de wereld die ik ze voorschotel. Voor mij is er niks mooiers dan wanneer er 150 mensen in een zaal zitten die zich allemaal verhouden tot het werk, hun eigen weg erin zoeken, betrokken zijn. Ik zie mijn films graag als een vlot op zee. Sommigen mensen zwemmen ernaartoe, klampen zich eraan vast – en als het hen helpt om zich door de turbulentie heen te slaan is dat prachtig. Anderen zwemmen liever verder, en dat vind ik even mooi. Het werk vraagt mensen om te gaan en te komen en hun gedachtes mee te nemen, niet om te blijven – dat is de mooiste vorm van engagement die ik me kan voorstellen.”

Hoe zit dat met u zelf? Heeft Five Murmurations u houvast geboden?

„Om eerlijk te zijn: het is anders. Je moet weten: ik werk altijd heel intens aan mijn films. Ik blijf kijken, naar elke seconde, elke overgang, en zolang ik het gevoel heb dat er iets niet goed is, blijf ik dingen veranderen. Maar als een film vervolgens af is, is ie echt uit mijn handen – als ik ’m dan terugzie, ben ik soms verbaasd, verrast over hun eigenheid. Bij Five Murmurations is dat anders. Ik heb zoveel mensen verloren in de tijd dat we ’m maakten… mensen van kleur, mensen van mijn generatie, mensen die normaal betrokken zouden zijn bij het maken, die ik even zou hebben gebeld, iets zou hebben laten zien… Er zijn er veel gestorven. Zij zitten voor mij voor altijd in deze film. Dat is ook mooi: Five Murmurations is daarmee een levende grafsteen voor deze mensen, voor deze periode, voor George Floyd, gezamenlijk blijven ze hopelijk nog heel lang doorklinken in exposities en museumcollecties. Daarom is het misschien maar beter dat dit werk nooit af is. Via het werk blijven de doden leven.”

John Akomfrah in gesprek met Trevor Mathison: