Opgewonden van chirurgie in Cronenbergs nieuwste body-horror: ‘We gaan naar een wereld zonder gevoel’

David Cronenberg is terug. De 79-jarige Canadese regisseur heeft voor het eerst in acht jaar een film gemaakt. In de tussentijd schreef hij de roman Consumed en probeerde hij vergeefs een serie voor Netflix van de grond te krijgen. Voor zijn nieuwe film Crimes of the Future stofte hij een scenario af, dat hij al twintig jaar geleden schreef.

In de toekomst van Crimes of the Future is de evolutie op hol geslagen. De mensheid is stap voor stap ingesteld geraakt op de extreem vervuilde natuur. Sommigen leren om zich met plastic te voeden. De pijngrens van mensen is compleet vervaagd. Stellen bewerken elkaar met messen en andere scherpe voorwerpen voor een erotische ontlading. „Chirurgie is de nieuwe seks”, zo heet het. De ‘oude seks’ doet mensen niet veel meer. Schimmige organisaties van de overheid doen pogingen de chaos in de wereld te beteugelen.

Kunstenaar Saul Tenser (Viggo Mortensen) ontwikkelt voortdurend nieuwe, nog onbekende organen in zijn lichaam. Hij heeft van zijn aandoening een beroep gemaakt met performances, waarbij trauma-chirurg Caprice (Léa Seydoux) zijn organen voor een gretig publiek verwijdert. Dat uitgangspunt geeft de regisseur van een even rijk als bizar oeuvre de kans om in de herfst van zijn carrière op zijn eigen kunstenaarschap te reflecteren met filosofische kwesties als: „Kan een tumor een kunstwerk zijn?”

Toen ik het scenario schreef sprak nog niemand over microplastic in het menselijk lichaam

Cronenberg maakte eerdere films zoals Crash (1996), dat ging over de erotische aantrekkingskracht van auto-ongelukken en Videodrome (1983), waarin een videotape wordt afgespeeld in een buik. Op het filmfestival van Cannes dong Cronenberg met Crimes of the Future mee in competitie, maar hij ging zonder prijs naar huis. Tijdens het festival sprak hij ontspannen met de pers.

Cronenberg: „Ik weet niet of ik een vooruitziende blik had twintig jaar geleden. Dat laat ik graag aan anderen over. Maar toen ik het scenario schreef, sprak nog niemand over deeltjes microplastic in het menselijk lichaam. Tegenwoordig wordt er bijna elke dag een nieuwe variant ontdekt in de menselijke bloedsomloop. Allerlei vormen van chirurgie zijn inmiddels ook veel meer geaccepteerd en haast alledaags geworden.”

In uw film is de evolutie op hol geslagen.

„Wat je in de film ziet, is simpelweg hoe evolutie werkt. Die werkt niet naar een ideaal toe; mensen worden niet steeds beter en mooier. Daar heeft evolutie niets mee te maken. Het zorgt ervoor dat de mens in een steeds veranderende omgeving de beste kansen heeft om te overleven. Dat kan ook betekenen dat mensen juist steeds wreder en destructiever zullen worden.

„De evolutie werkt voortdurend door, ook bij mensen. Momenteel is gebleken dat mensen kunnen overleven met microplastic in hun bloedbaan. Dat is een enorme verrassing. Je zou verwachten dat zoiets dodelijk zou zijn of tenminste een ernstige ziekte zou veroorzaken. Het menselijk lichaam past zich steeds weer aan bij de nieuwe leefomgeving.”

De plastic-eters in uw film hebben dus gelijk?

„De plastic-eters hebben gelijk. Misschien zijn dat wel je buren.”

Waar komt het idee van ‘chirurgie als de nieuwe seks’ vandaan? Dat is nog steeds tamelijk onalledaags.

„Ik weet niet precies waar dat vandaan komt, behalve dat het een logische voortzetting is van mijn belangstelling voor zowel erotiek als chirurgie. Zulke seks kan natuurlijk alleen ontstaan als de wereld zo ver is als in de film: als mensen geen pijn meer voelen en immuun zijn voor infecties. In de film is zulke chirurgie zelfs niet eens een vorm van sadomasochisme, want mensen voelen helemaal geen pijn meer.

„Ik denk dat onze huidige samenleving te ver is doorgeslagen in het onderdrukken van emoties, al dan niet met behulp van allerhande verdovende middelen. Mensen nemen opiaten omdat ze niets meer willen voelen. Ze beleven daar weliswaar een soort plezier aan, maar dat is een heel merkwaardig soort plezier. Mensen gaan afgestompt en verdoofd door het leven. Ze moeten naar steeds extremere middelen grijpen om toch nog iets te voelen. Dat kan tot een mogelijke toekomst leiden, zoals te zien valt in de film.”

Lees ook de recensie: Chirurgie is de nieuwe seks in Cronenbergs ‘Crimes of the Future’

U brengt in de film ook een filosofie naar voren van wat kunst is.

„Dat is heel organisch ontstaan. Ik ben nooit met die bedoeling begonnen met schrijven. Maar zo gauw als je een extreme performance kunstenaar als hoofdpersoon neemt voor een film komen zulke vragen boven. Wat is kunst? Is performance art echte kunst? Dat komt volledig voort uit het personage. Het is niet zo dat ik met een zwaarwegende boodschap rondloop om de wereld te vertellen wat kunst is. Voor mezelf heb ik nooit de aandrang gevoeld om te definiëren wat kunst is.

„Een performance-kunstenaar maakt kunst van zijn eigen lichaam. Zo iemand geeft alles van zichzelf om kunst te kunnen maken. Dat is eigenlijk wat kunstenaars altijd doen. Een serieuze kunstenaar moet die toewijding hebben. Daarom is voor mij evident dat performance art echt kunst is. Vervolgens kun je natuurlijk een onderscheid maken tussen goede en slechte kunst. Maar dat geldt voor elke kunstvorm.”

Is de film ook een soort terugblik op uw eigen carrière en uw eigen werk?

„Daar zit wel iets in. Ik heb de film weliswaar al twintig jaar geleden geschreven, maar ook toen was ik al geen jonge filmmaker meer.”

‘Crimes of the Future’ is omschreven als vooral een trieste film.

„Dat klopt wel. De film laat mijn worsteling zien om positief te blijven. En mijn triestheid dat de wereld er zo slecht voor staat. De personages leiden levens van stille wanhoop. Ze zijn wanhopig, maar ze begrijpen niet volledig waarom ze wanhopig zijn. De sociale banden tussen mensen zijn verloren gegaan. Dat blijkt vooral uit de setting: duistere kleuren, lege straten, vervallen huizen.”

Bent u pessimistisch over de toekomst?

„Ik probeer in het moment te leven. Ik zou een enorm probleem hebben, als ik voortdurend zo bezorgd zou zijn over de toekomst van de planeet, dat ik niet meer van het huidige moment kan genieten. Ik denk dat we momenteel de planeet aan het vernietigen zijn. Of dat nog terug te draaien zal zijn, staat te bezien.

„Toch ben ik het oneens met mensen die zo bezorgd zijn over de toekomst van de planeet, dat ze geen kinderen willen. Ik heb drie kinderen en vier kleinkinderen. Kinderen zijn het meest fantastische dat er bestaat. Je kunt bijna niet begrijpen wat een mens is, als je geen kinderen hebt grootgebracht. Ze laten je zien hoe geweldig en complex mensen zijn. Het zou zonde zijn als de mensheid zou uitsterven, omdat niemand meer kinderen wil krijgen. Dat zou trouwens heel snel kunnen gaan. Dat hoeft maar één generatie te duren.”

Vijf keer het eigen lichaam als kunst:

Joanneke Meester

In Nederland zorgde de Amsterdamse kunstenaar Joanneke Meester in 2007 voor veel opschudding toen ze een pistooltje exposeerde dat gemaakt was van haar eigen huid. Met het kleinood van zes bij drie centimeter wilde ze haar ‘bezorgdheid over het toenemende geweld in de samenleving’ uitdrukken. Onder plaatselijke verdoving haalde een bevriende chirurg een reep van twintig centimeter opperhuid weg van Meesters onderbuik. Daarmee bekleedde ze plastic staafjes.

Gina Pane

Net als Burden was de Franse Gina Pane (1939-1992) een vroeg icoon uit de body art. Tussen 1969 en 1980 voerde ze rituele performances uit waarin zij op extreme manier haar lichaam inzette als materiaal. Ze verwondde zichzelf, door spijkers in haar armen te duwen of zich met een scheermes in ogen of lippen te snijden. Kunstenaar Marina Abramovic is een groot bewonderaar van haar werk (én dat van Burden) en heeft Pane’s perfomance Auto-Portraits in 2005 opnieuw opgevoerd in het Guggenheim Museum. Hiervoor lag ze, net als Pane in 1973, als een heilige op een ijzeren bed waaronder twee rijen kaarsen brandden, net zolang tot de hitte ondragelijk werd.

Orlan

De Franse kunstenaar Orlan (1947) heeft tussen 1990 en 1993 met behulp van plastische chirurgie haar eigen gezicht zodanig gemanipuleerd dat het begon te lijken op beroemde schilderijen. Zo liet ze tijdens live performances onder meer ‘hoorntjes’ vlak boven haar wenkbrauwen implanteren. Ook haar lippen en jukbeenderen werden aangepast om zich te vormen naar de beeltenis van onder meer Da Vinci’s Mona Lisa. Tijdens de operaties, die werden uitgezonden in diverse musea, was Orlan bij bewustzijn en las ze haar publiek voor.

Chris Burden

De Amerikaanse kunstenaar Chris Burden (1946-2015) was in de jaren zeventig met zijn extreme, levensbedreigende performances een pionier van de kunststroming ‘body art’. Zijn beroemdste werk is de performance Shoot, waarvoor hij zich in 1971 door een vriend in zijn arm liet schieten met een .22 geweer. Laurie Anderson schreef er een lied over: ‘It’s Not the Bullet that Kills You – It’s the Hole (for Chris Burden)’.

Andere bekende werken zijn Trans-fixed (1974), waarvoor Burden zich in crucifixhouding liet vastnagelen aan het dak van een Volkswagen Kever. Voor de levensgevaarlijke performance Prelude to 220, or 110 uit 1971 liet hij het aan het publiek over om hem al dan niet te elektrocuteren. Burden stierf op 69-jarige leeftijd aan kanker.

Stelarc

De Australische performancekunstenaar Stelarc (1946) heeft zijn lichaam tot het uiterste getergd en ‘verbeterd’ door het op allerlei manieren aan te passen met moderne technologie. Zo liet hij in 2007 een derde oor transplanteren op zijn onderarm en breidde hij zijn lichaam uit met een derde robotarm. Door zich op te laten hangen aan vleeshaken of zich door robots te laten pijnigen, wordt het menselijke lichaam een willoze speelbal van technologie.

Sandra Smallenburg