De aftocht uit Kiev en Charkov wijst erop dat Poetin toch niet irrationeel is

De term ‘uitweg’ heeft iets aangenaam concreets en doet denken aan een afslag of een uitrit. Maar op dit moment gebruikt iedereen die het over een uitweg in Oekraïne heeft – en dat zijn veel mensen, in regeringen, op radiozenders, in honderdduizenden privédiscussies – het woord in de abstracte zin van een deal die Vladimir Poetin zou kunnen overhalen zijn inval te beëindigen. Sommigen menen dat zo’n uitweg eenvoudig te vinden zou zijn als de diplomaten maar de moeite zouden willen nemen, of als het Witte Huis maar niet zo oorlogszuchtig was. Het is een leuk idee. Maar helaas zijn de veronderstellingen die aan deze opvatting ten grondslag liggen niet juist.

De eerste veronderstelling is dat de Russische president deze oorlog ook wíl beëindigen, dat hij een uitweg nódig heeft en dat hij echt een manier zoekt om zijn gezicht te redden en – om met de Franse president Emmanuel Macron te spreken – verdere „vernedering” te vermijden. Het is waar dat Poetins leger slecht heeft gepresteerd, dat de Russische troepen zich onverwacht uit Noord-Oekraïne hebben terugtrokken en dat ze, in ieder geval tijdelijk, het idee om de Oekraïense staat te vernietigen hebben opgegeven. Ze hebben veel meer verliezen geleden dan ook maar iemand had verwacht, indrukwekkende hoeveelheden materieel verloren en blijk gegeven van een grotere logistieke onkunde dan de meeste deskundigen voor mogelijk hadden gehouden. Maar nu hebben ze zich gehergroepeerd in Oost- en Zuid-Oekraïne en daar blijven hun doelen gedurfd: ze proberen de Oekraïense troepen en de internationale bondgenoten van Oekraïne af te matten en mikken op de uitputting van de Oekraïense economie, die misschien al wel met de helft is gekrompen.

Drijvend op de olie- en gasinkomsten ondervindt de Russische economie een veel minder ernstige recessie dan Oekraïne. Het Russische leger heeft geen boodschap aan de publieke opinie en lijkt onverschillig voor het aantal soldaten dat sneuvelt. Om al die redenen kan Poetin heel goed van mening zijn dat hij een langdurige uitputtingsoorlog zal winnen, niet alleen in Zuid- en Oost-Oekraïne, maar uiteindelijk ook in Kiev en daarbuiten. Dit houden de Kremlin-propagandisten het Russische volk tenminste nog altijd voor. Op de staatstelevisie triomfeert het Russische leger, worden burgers beschermd door Russische soldaten en begaan alleen de Oekraïners gruweldaden. Op een paar kleine uitzonderingen na heeft niemand de Russische bevolking erop voorbereid iets anders dan een totale overwinning te verwachten.

Ongeloofwaardige beloften

De tweede veronderstelling van de pleitbezorgers van een uitweg is dat Rusland zich ook als het zou gaan onderhandelen aan de ondertekende afspraken zou houden. Zelfs een simpel staakt-het-vuren moet gepaard gaan met concessies van beide partijen en alles wat substantiëler is zou een langere lijst van toezeggingen en beloften vergen. Maar brutale oneerlijkheid is inmiddels een normaal onderdeel van de Russische buitenlandse politiek en binnenlandse propaganda. In de aanloop naar de oorlog werd door hoge Russische functionarissen herhaaldelijk ontkend dat ze van plan waren Oekraïne binnen te vallen, deed de Russische staatstelevisie de westerse waarschuwingen voor een inval spottend als „hysterisch” af en beloofde Poetin persoonlijk aan de Franse president dat er geen oorlog zou komen. Allemaal niets van waar. Ook toekomstige beloften van de Russische staat zijn ongeloofwaardig zolang Poetin het daar voor het zeggen heeft.

Lees ook dit essay van Geert Mak: Europa is geen zelfmoordbrigade. Maar ook geen kruidenier

Rusland lijkt evenmin erg te hechten aan de naleving van allerlei verdragen waartoe het in theorie verplicht is, waaronder de Conventie van Genève en het Genocideverdrag van de Verenigde Naties. Uit het gedrag van de Russische troepen in deze oorlog blijkt dat van geen enkele internationale overeenkomst meer verwacht mag worden dat Poetin deze zal eerbiedigen. Wat hij in vredesonderhandelingen ook zou beloven, westerse vertegenwoordigers moeten ervan uitgaan dat elke Oekraïense bevolkingsgroep die aan Rusland wordt overgedragen, op ongekende schaal het slachtoffer zal worden van arrestaties, terreur, massale diefstal en verkrachting, dat Oekraïense steden tegen de wil van de bevolking bij Rusland zullen worden ingelijfd en dat net als in 2014 toen de Russische stromannen in de Donbas met een wapenstilstand instemden, elk staakt-het-vuren tijdelijk zal zijn en niet langer zal duren dan het Russische leger nodig heeft om zich te hergroeperen, herbewapenen en weer door te gaan. Poetin heeft duidelijk gemaakt dat de verwoesting van Oekraïne voor hem een essentieel, zelfs existentieel doel is. Waar is het bewijs dat hij dit heeft laten varen?

We moeten Poetin geen uitweg willen bieden; ons doel dient een nederlaag te zijn

De derde veronderstelling is dat deze Oekraïense regering, of welke Oekraïense regering ook, politiek in staat is grondgebied voor vrede te ruilen. Daarmee zou Rusland voor zijn inval worden beloond en zou worden aanvaard dat het het récht heeft om leiders te ontvoeren, burgers te vermoorden, vrouwen te verkrachten en naar believen iedereen van Oekraïens grondgebied kan deporteren. Welke Oekraïense president of premier kan hiermee instemmen en dan verwachten aan te kunnen blijven? De Russische wreedheid houdt ook in dat elk grondgebied dat tijdelijk wordt afgestaan, vroeg of laat een bron van verzet zal worden, omdat geen enkele Oekraïense bevolkingsgroep kan beloven een dergelijke marteling onbeperkt te blijven verdragen. Nu al wordt door guerrillastrijders in de stad Melitopol – bezet vanaf de eerste oorlogsdagen – beweerd dat ze verscheidene Russische officieren hebben gedood en sabotagedaden hebben uitgevoerd. In het bezette Cherson is een ondergrondse in opkomst en die zal ook in andere plaatsen verschijnen. Als nu in ruil voor een akkoord grondgebied wordt afgestaan, leidt dit simpelweg later tot een ander conflict. Het einde van de ene vorm van geweld zal leiden tot andere vormen van geweld.

Alleen een nederlaag

Dit wil niet zeggen dat de oorlog maar eeuwig door kan of moet gaan of dat er helemaal geen plaats voor diplomatie is. Het wil evenmin zeggen dat Amerikanen en Europeanen blind moeten zijn voor de ware beproevingen waarvoor Oekraïne in een langdurig conflict zal komen te staan. De westerse coalitie die Kiev steunt, kan natuurlijk afbrokkelen; de golf van adrenaline die tot nog toe het Oekraïense leger en de Oekraïense leiders heeft voortgedreven, kan breken. De Oekraïense economie kan achteruitgaan, waardoor de strijd veel moeilijker of zelfs onmogelijk vol te houden is.

Toch blijft een ‘uitweg’ de verkeerde metafoor en het verkeerde doel. Het Westen moet Poetin geen uitweg willen bieden; ons doel, ons einddoel, dient een nederlaag te zijn. De enige oplossing die een sprankje hoop op langdurige stabiliteit in Europa biedt, is een snelle nederlaag, of zelfs, om met Macron te spreken, een vernedering. In werkelijkheid moet de Russische president niet alleen met de oorlog ophouden, ook moet hij concluderen dat die oorlog een vreselijke vergissing was die nooit meer herhaald mag worden. En precies diezelfde conclusie moet vooral ook worden getrokken door de mensen om hem heen – legerleiders, veiligheidsdiensten, het bedrijfsleven. En uiteindelijk moet ook de Russische bevolking instemmen.

Elk staakt-het-vuren dat Poetin in enige vorm een overwinning laat behalen zal inherent instabiel zijn

Een nederlaag kan verschillende vormen aannemen. Ze kan militair zijn: de Amerikanen moeten nu niet alleen het niveau, maar ook de snelheid van hun hulp aan Oekraïne verhogen, ze moeten de langeafstandswapens leveren die nodig zijn om bezet gebied te heroveren en misschien ook bij een snellere distributie van deze wapens helpen. Een nederlaag kan ook economisch zijn, in de vorm van een tijdelijk gas- en olie-embargo dat Rusland uiteindelijk van zijn inkomstenbron afsnijdt, in elk geval tot het einde van de oorlog. Ook kan een nederlaag gepaard gaan met de vorming van een nieuw veiligheidsbouwwerk, dat berust op nieuwe soorten veiligheidsgaranties voor Oekraïne of zelfs een soort NAVO-lidmaatschap voor Oekraïne. Welke vorm dit ook aanneemt, het moet wezenlijk verschillen van het Memorandum van Boedapest uit 1994, waarin Oekraïne ‘veiligheidsgaranties’ geboden kreeg die helemaal niets betekenden.

Een nederlaag kan ook bredere sancties behelzen, niet alleen voor een select groepje miljardairs, maar voor de hele Russische politieke klasse. De anticorruptiestichting die wordt geleid door de gevangengezette dissident Alexej Navalny heeft een lijst opgesteld van 6.000 „smeergeldontvangers en oorlogshitsers” – oftewel politici en ambtenaren die de oorlog en het bewind hebben mogelijk gemaakt. Het Europarlement heeft al tot sancties tegen deze groep opgeroepen. Als anderen volgen, zullen sommigen binnen de heersende elite uiteindelijk misschien worden overgehaald een nieuwe baan te zoeken of in elk geval een gesprek over mogelijke veranderingen te beginnen.

Een nederlaag kan de deur openen voor nationaal zelf- onderzoek

Het wordt weliswaar als ondiplomatiek beschouwd, maar de Amerikaanse regering weet heel goed dat de enige uitkomst die Oekraïne en de rest van Europa op den duur stabiliteit biedt, is dat Poetin een nederlaag lijdt, buitenspel komt te staan of wordt afgezet. „Poetin kan niet aan de macht blijven”, zei Joe Biden in maart. In april zei minister van Defensie Lloyd Austin dat hij hoopte „Rusland dusdanig verzwakt te zullen zien dat het niet meer in staat is tot het soort dingen dat het bij de inval in Oekraïne heeft gedaan”. Beide uitspraken werden als blunders of als beleidsfouten aangemerkt – ondoordachte opmerkingen waaraan de Russen zich zouden kunnen ergeren. In werkelijkheid waren het min of meer hardop uitgesproken erkenningen van een akelige realiteit die niemand onder ogen wil zien: elk staakt-het-vuren dat Poetin in enige vorm een overwinning laat behalen zal inherent instabiel zijn, omdat het hem zal aanmoedigen het nog eens te proberen. Met de overwinning op de Krim was het Kremlin niet tevreden. Met de overwinning in Cherson zal het Kremlin ook niet tevreden zijn.

Imperialistische overmoed

Ik begrijp de mensen die bang zijn dat Poetin bij een dreigend verlies chemische of nucleaire wapens zal willen inzetten – die zorg had ik aan het begin van de oorlog ook. Maar de aftocht uit Kiev en Charkov wijst erop dat Poetin toch niet irrationeel is. Hij begrijpt heel goed dat de NAVO een defensief bondgenootschap is, want zonder morren heeft hij de Zweedse en Finse aanvraag aanvaard. Zijn generaals rekenen en maken een kostenafweging. Ze waren heel goed in staat om in te zien dat de prijs van de aanvankelijke Russische opmars te hoog was. De prijs van de inzet van tactische kernwapens zou nog veel hoger zijn: die zouden geen militair effect hebben, maar wel alle nog resterende betrekkingen van Rusland met India, China en de rest van de wereld afbreken. Er zijn op dit moment geen aanwijzingen dat de nucleaire dreigementen die al zo vaak en zoveel jaren door de Russische propagandisten zijn geuit, waarachtig zijn.

Lees ook: Nu is het Rusland, straks Noord-Korea of Iran

Een echte nederlaag zou daarentegen de afrekening kunnen forceren die al had moeten plaatsvinden in de jaren negentig, toen de Sovjet-Unie uiteenviel maar Rusland ten koste van de andere ex-Sovjetrepublieken alle toeters en bellen van het Sovjetrijk behield – zijn VN-zetel, ambassades, diplomatieke dienst. In 1991 hadden de Russen de onzinnigheid van Moskous imperialistische overmoed moeten inzien en moeten bedenken waarom zoveel van hun buren hen haten en vrezen. Maar de Russische bevolking heeft zo’n les niet geleerd. Binnen tien jaar had Poetin, boordevol grieven, velen van hen ervan overtuigd dat het Westen en de rest van de wereld hun iets schuldig waren en dat verdere veroveringen gerechtvaardigd waren.

Een militair verlies zou echt de deur kunnen openen voor nationaal zelfonderzoek of een grote verandering, zoals in het verleden van Rusland zo vaak is gebeurd. Alleen een mislukking kan de Russen er zelf van overtuigen vraagtekens te zetten bij de zin en het doel van een koloniale ideologie die tientallen jaren bij herhaling hun eigen economie en samenleving én die van hun buren heeft verarmd en vernield. Weer een nieuw bevroren conflict, weer een tijdelijke status-quo, weer een compromis ter beperking van gezichtsverlies – ze zullen geen eind aan het patroon van Russische agressie maken of blijvende vrede brengen.