Als ik wilsonbekwaam ben, wil jíj dan voor me zorgen?

Het eerste gesprek is kort. Jan Gubbels en zijn partner hebben Vera Crienen (28), de dochter van goede vrienden, op de koffie uitgenodigd. De najaarszon schijnt die zaterdagmiddag de serre in van hun huis in Nijmegen.

„De reden dat we met je willen praten, is dat we met een levenstestament bezig zijn”, zegt Gubbels. Hij legt uit dat het een testament is, met als verschil dat erin staat wat er vóór de dood zal gebeuren met hem en zijn partner. Als ze niet meer kunnen beslissen over hun eigen zaken, zoals financiën of medische keuzes, bepaalt het levenstestament wie dat wel mag, en hoe. Aan Crienen de vraag of zij die taak samen met twee anderen op zich wil nemen. „Het gaat er niet om dat ze mee naar de dokter gaan of een pyjama voor me kopen”, zegt hij nu. „Maar wel dat ze organiseren dat íémand dat doet.”

Crienen wil er nog even over nadenken: „Het is een eer om gevraagd te worden, want dat betekent dat ze mij vertrouwen, maar het is wel een hele verantwoordelijkheid.”

Hoe moet het later? Gubbels had het er steeds vaker met vrienden over. Wanneer moet je naar een verzorgingstehuis, naar welk verzorgingstehuis dan, en wat gebeurt er met je bezittingen? „Het is nu nog een ver-van-mijn-bed-show. Mijn partner en ik zijn allebei 65, we zijn fit en kunnen alles aan, maar morgen kan het anders zijn.”

Kwetsbaar moment

Dat hij geen kinderen heeft, geeft Jan Gubbels een extra reden om met de toekomst bezig te zijn. „Ouders gaan ervan uit dat hun kinderen later hun zaken voor ze regelen, en voor kinderen is het bijna vanzelfsprekend dat te doen. Ik begon me te realiseren dat ik ook iemand nodig heb als ik zo oud mag worden.”

Niets vastleggen kan voor problemen zorgen, weet notarieel jurist Chanien Engelbertink. „Als je eenmaal wilsonbekwaam bent, kan alleen de rechter iemand benoemen die namens jou beslissingen mag nemen. De rechter laat je vervolgens niet meer los: de gemachtigde moet jaarlijks verantwoording afleggen, en vooraf toestemming vragen voor grote beslissingen.” Dat is emotioneel belastend, tijdrovend en duur voor de samenleving, zegt Engelbertink. „Niemand wil op zo’n kwetsbaar moment langs de rechter.”

Lees ook onze serie 'Na de dood': Een serie over de doodnormale dood

Voor mensen zoals Jan Gubbels, die niet zomaar iemand kunnen aanwijzen om de verantwoordelijkheid op zich te nemen, komt daar een probleem bij. Als ze wilsonbekwaam worden, wijst de rechter een professionele bewindvoerder aan, en dat is een onbekende. Engelbertink: „Hoe weet de bewindvoerder dat je graag elke week naar de kapper gaat om je haar te laten wassen en föhnen?”

Zonder een alternatief zouden steeds meer mensen in die situatie terechtkomen, dacht Engelbertink. Het aantal kinderloze ouderen neemt volgens het CBS toe, net als het aantal mensen met dementie, volgens Alzheimer Nederland. „Maar ook voor jonge mensen moest een oplossing zonder de rechter mogelijk zijn, bijvoorbeeld als ze een auto-ongeluk krijgen.”

Sociale contacten

Engelbertink ontwierp daarom in 2010 samen met een groep andere notarissen een blauwdruk voor een levenstestament, dat sindsdien steeds populairder is geworden. Vorig jaar werden er bijna 170.000 opgesteld, zegt een woordvoerder van de Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie.

De notaris adviseerde Gubbels om twee of drie mensen te benaderen en zo de verantwoordelijkheden te spreiden. „Voor mij was het heel snel duidelijk”, zegt Gubbels. „Ik wil het overlaten aan mensen die ik 100 procent vertrouw, en over twintig jaar nog steeds.” Het moesten ook mensen met een stabiel leven zijn, die niet te veel last zouden hebben van de extra taken.

Gubbels en zijn partner kwamen allebei op dezelfde drie mensen uit, onder wie Vera Crienen. „Alle drie hebben ze vanaf hun babytijd tot aan de puberteit bij ons gelogeerd. Daarna bleven we via hun ouders, goede vrienden van ons, op de hoogte en hadden we zo nu en dan appcontact.”

Het is voor ons een geruststelling dat er jonge mensen zijn die voor ons klaarstaan als het nodig is

Gubbels en zijn partner zitten in een luxepositie, blijkt uit de woorden van Theo van Tilburg, hoogleraar sociale gerontologie aan de Vrije Universiteit. Hij houdt op basis van interviews data bij over de sociale contacten van ouderen. „Buiten kinderen en aangetrouwde kinderen hebben ouderen heel weinig contact met jongere generaties. Ze komen wel jongere mensen tegen, maar hebben nauwelijks de gelegenheid om met hen een persoonlijke band op te bouwen.”

Zo ook Simone Sinjorgo (56). In haar levenstestament staan twee mensen die ongeveer van haar eigen leeftijd zijn. „Maar wie zegt dat zij er nog zijn als het later nodig is? Het zou fantastisch zijn als ik ook een jonger persoon tegenkom die ik genoeg vertrouw om in mijn levenstestament op te nemen. Maar op dit moment heb ik die keuze niet.”

Voor mensen zonder kinderen kan het nog moeilijker zijn om over hun toekomst na te denken, zegt Sinjorgo, die therapie geeft aan mensen die ongewenst kinderloos zijn. „Nadenken over een levenstestament kan alle pijn dat je geen kinderen krijgt weer oprakelen. Ik zie veel mensen die er al jaren iets mee willen doen, maar het om die reden toch voor zich uit schuiven.”

Levensexecuteur

Wie Gubbels ook in zijn levenstestament zet, zijn vertrouwen kan altijd misplaatst zijn. Dat blijkt ook wel uit de rechtszaken die erover gevoerd worden. In november kwam er bijvoorbeeld een zaak voor het gerechtshof in Den Haag waarbij een man een vriendin had gevolmachtigd met een levenstestament. De man werd dement en ging naar een verzorgingstehuis, waarop de vrouw zijn huis verkocht en meer dan anderhalve ton aan zichzelf, kinderen en kleinkinderen gaf. De rechter schoof het levenstestament opzij en wees de zoon van de man aan als bewindvoerder.

„Ik kan zo tientallen gevallen voor de geest halen waar het verkeerd ging”, zegt Piet Veldhuizen, directeur van bewindvoerdersbureau Vooruitblik. Hij adviseert om alle verantwoordelijkheid in ieder geval niet bij één bekende te leggen. „Regel nog iemand die toezicht houdt, of het nou een familielid of een professionele partij is.”

Wie er verder alleen voor staat, is volgens Veldhuizen bijzonder kwetsbaar. „Als je je door een goedwillende buurman laat helpen en het gaat mis, kan het jaren duren voordat je bij ons in beeld komt. Je kan geïsoleerd raken, bijvoorbeeld omdat de gemachtigde er baat bij heeft om dat zo te houden. En dat terwijl die persoon je bankrekening beheert.”

Lees ook: Wat doe je met de spullen als de laatste ouder overlijdt? ‘Van het leeghalen van moeders kamer weet ik niets meer’

Een laatste redmiddel voor wie echt niemand kan vinden: een professionele ‘levensexecuteur’ in de arm nemen. Dat kost algauw 100 euro per maand vanaf het moment dat je je eigen zaken niet meer kunt regelen, en veel meer als je in de problemen komt. Mensen met een minder ruim budget én zonder kennissen om in een levenstestament te zetten, moeten het dus op de rechter laten aankomen als ze wilsonbekwaam worden.

En er is nog een reden om te voorkomen dat de rechter iemand aanwijst. Die bewindvoerders krijgen namelijk maar voor ongeveer zeventien uur per jaar per cliënt betaald. „Als één probleem zich voordoet, is die tijd al drie keer op”, zegt Veldhuizen.

Jaarlijks samen eten

Vera Crienen dacht een maand of twee na over de vraag van Gubbels en zegde toen toe. „Ik heb er met verschillende mensen over gepraat, en alle vragen die ik had ook aan Jan voorgelegd. Ik wist bijvoorbeeld niet wie de andere twee mensen waren die zij zouden vragen. Wat als we het niet eens zouden worden?” Daar is dan een arbitrageproces voor, weet ze nu.

„Uiteindelijk waren er weinig redenen om het niet te doen. Ik voel een band, ook al zag ik ze de laatste tijd minder dan vroeger, en ik wil graag dat het goed met ze gaat. Als mijn eigen situatie verandert en ik de verantwoordelijkheden er niet meer bij kan hebben, dan kan ik altijd stoppen.” De notaris haalt haar naam dan uit het levenstestament.

De andere twee mensen die het echtpaar benaderde, gingen ook akkoord. Binnenkort gaan ze samen het testament afmaken, en vanaf nu gaan ze alle vijf eens in het jaar samen eten om van elkaar op de hoogte te blijven. „Het raakt me wel, dat ze zoveel verbinding voelen”, zegt Gubbels. „Het is voor ons allebei een geruststelling dat er jonge mensen zijn die voor ons klaarstaan als het nodig is.”