Hacken en live meekijken in cryptotelefoons mag, vindt de rechter

Het beeld ging de hele wereld over: een tandartsstoel met leren banden over de armleuningen, geplaatst in een met zilverkleurig isolatiefolie bekleedde zeecontainer. In combinatie met de scalpels, tangen, takkenscharen, klemmen, gasbranders en ander gereedschap kon deze stoel volgens de Nederlandse opsporingsinstanties maar voor één ding bedoeld zijn: martelen.

Om die claim te ondersteunen leunde justitie en politie zwaar op berichten die zijn verstuurd via Encrochat, een berichtendienst die populair was in de onderwereld omdat de politie – zo luidde de claim – niet kon meelezen en luisteren dankzij een versleutelingstechniek.

Omdat de politie er in samenwerking met Frankrijk in slaagde Encrochat te hacken zijn miljoenen van dit soort berichten leesbaar gemaakt en als bewijs ingebracht in strafzaken. „Ben normaal niet zo van deze afdeling”, zo appte een Encro-gebruiker met de bijnaam Luxuryballoon naar een handlanger. „Maar er zijn er nu een paar: ik hoop dat ik ze kan martelen.” Luxuryballoon is volgens de politie de 50-jarige Rotterdammer Roger P., beter bekend als Piet Costa.

Een stelling die volgens de Amsterdamse rechtbank klopt. Piet Costa is woensdag als opdrachtgever van het martelcomplex veroordeeld tot 2 jaar en 9 maanden cel. In combinatie met een eerdere veroordeling in Rotterdam voor de smokkel van 6.000 kilo cocaïne en de voorbereiding van het smokkelen van nog eens 25.000 kilo cocaïne is Piet Costa veroordeeld tot het maximum voor deze feiten: 17 jaar en 9 maanden.

Uithangbord

De zaak rond de martelcontainer is het ideale uithangbord gebleken voor de inzet van een nieuwe opsporingstechniek: het hacken van berichtendiensten die dankzij versleutelingstechnieken normaal gesproken niet toegankelijk zijn voor opsporingsinstanties. In de strijd tegen de internationale drugshandel waarin Nederland een cruciale rol speelt als logistiek verdeelstation, is veilig communiceren voor criminelen noodzakelijk. Rond 2010 zijn ze daarvoor gebruik gaan maken van cryptotelefoons: toestellen of apps die berichten voor derden onleesbaar maken dankzij encryptie.

Lees ook: De opkomst en ondergang van cokesmokkelaar Roger P.

Het gebruik van die cryptotelefoons is een van de succesfactoren geweest voor criminele organisaties die cocaïne naar Nederland smokkelden. Daardoor konden mannen als Piet Costa snel en efficiënt internationaal zaken doen. Maar het is ook een achilleshiel gebleken. Toen de politie in 2016 en 2017 beslag wist te leggen op de computers van twee van dit soort crypto-aanbieders – Ennetcom en PGP Safe – werd duidelijk hoe openlijk er via dit soort diensten wordt gesproken over afpersing, grootschalige drugshandel en liquidaties.

Veel veroordelingen

Dankzij berichten uit cryptotelefoons zijn vele verdachten veroordeeld voor liquidaties en pogingen daartoe. Ook in de strafzaak Marengo tegen Ridouan Taghi en zestien medeverdachten spelen dit soort berichten een cruciale rol als bewijsmateriaal. De hack van Encrochat is een poging verder te gaan dan alleen achteraf bewijs te verzamelen, zoals bij Ennetcom en PGP Safe is gebeurd. Door te hacken en live mee te lezen wilden justitie en politie ernstige strafbare feiten als moord voorkomen.

De Amsterdamse rechtbank is het met justitie eens dat ernstige strafbare feiten dankzij deze hack zijn voorkomen. Bovendien oordeelt de rechtbank dat er voldoende bewijs is om de verdachten te kunnen vervolgen voor de voorbereiding van deze feiten.

Verdachten en hun advocaten hebben in veel strafzaken waarin wordt geput uit Encrochat betoogd dat deze manier van opsporen onrechtmatig is, omdat sprake is van de inzet van machtsmiddelen voordat er sprake is van een verdenking, de zogeheten onschuldpresumptie. De politie wist niet wie er bijvoorbeeld schuil ging achter de bijnaam Luxuryballoon en ook niet dat Luxuryballoon mogelijk strafbare feiten zou willen plegen.

Volgens de advocaten is er sprake van een sleepnet: de overheid is data gaan verzamelen over een grote groep mensen die niet verdacht worden van een strafbaar feit. Daarmee wordt de opsporing omgekeerd: het machtsmiddel om bewijs te verzamelen wordt ingezet voordat er een verdenking bestaat en een verdachte in beeld is.

Redenering klopt niet

Het Openbaar Ministerie heeft altijd volgehouden dat deze redenering niet klopt. Om te beginnen gaat het om de resultaten van een Frans onderzoek dat door de Franse rechter is getoetst. In zo’n geval moeten Nederlandse rechters erop vertrouwen dat de Franse collega’s hun werk goed doen. Bovendien, zo stelt justitie, draait dat Franse onderzoek niet om Luxuryballoon of welke andere verdachte dan ook. Er is onderzoek gedaan naar het bedrijf Encrochat op verdenking van witwassen en het faciliteren van georganiseerde misdaad. Alle gegevens over verdachten zijn bijvangst en mogen worden gebruikt conform de wet. Zo is het ook gegaan bij de data over Ennetcom en PGP Safe.

De Amsterdamse rechtbank is het daarmee eens en gaat in de zaak van Piet Costa nog een stap verder. Omdat een onderzoeksrechter een machtiging heeft gegeven voor het onderzoeken en gebruiken van de Encrochat-gegevens is er ook volgens de Nederlandse regels correct gehandeld. Juist vanwege de werking van Encrochat zijn er nauwelijks gewone burgers die belang hebben bij het gebruik van zo’n kostbare telefoon, aldus de rechtbank. „Uit niets blijkt dat er data zijn verzameld over personen die niet in verband konden worden gebracht met strafbare feiten.”

Deze redenering sluit aan bij een recent vonnis van de rechtbank Noord-Holland. Ondanks kritiek op de informatievoorziening over de gang van zaken rond het Encrochat-onderzoek door het OM, oordeelde die rechtbank ook dat de onderzoeksrechter „op goede gronden heeft aangenomen” dat het redelijk is dat gebruikers van Encrochat zich mogelijk schuldig maken aan strafbare feiten. In combinatie „met waarborgen dat niet de communicatie van anderen dan verdachten wordt gebruikt” maakt de hack van Encrochat volgens deze rechters toelaatbaar.

Daar moeten ook Piet Costa en zijn elf medeverdachten het mee doen, tenzij een hogere rechter er anders over denkt. Die toets komt er vrijwel zeker. Omdat Costa de maximale straf heeft gekregen, is het volgens zijn advocaat Jan-Hein Kuijpers waarschijnlijk dat hij in hoger beroep gaat. En omdat er in veel zaken hoger beroep is aangetekend, is het vrijwel zeker dat er een Ecrochat-arrest zal komen van de Hoge Raad, waarmee de discussie definitief wordt beslecht.