Vluchten naar Rusland lijkt eerder een deportatie

Volgens de Oekraïense autoriteiten gaat het om niets minder dan ‘nazi-praktijken’. De „gedwongen deportatie”, zoals president Zelensky stelt, van minimaal een half miljoen Oekraïense burgers naar Rusland. „Dit is wat de ergste totalitaire regimes uit het verleden deden”, zei de Oekraïense leider onlangs in een toespraak voor het Portugese parlement.

Volgens Zelensky worden zijn landgenoten uit Marioepol en andere belegerde steden en dorpen in Oost-Oekraïne eerst door „filterkampen” gevoerd. Daar zouden personen die banden onderhouden met de Oekraïense autoriteiten, of met het beruchte Azov-bataljon, via ondervragingen en identificatie uit de stroom worden gepikt.

Voor deze ‘gefilterden’ zouden de Russen doorgaans niet genadig zijn. „Sommige mensen die daar aankomen worden simpelweg vermoord”, zei Zelensky.

Oekraïense burgers die het selectieproces doorstaan, zouden naar afgelegen delen van Rusland worden gebracht, zonder mogelijkheid om terug te keren, of zelfs met familie te bellen. Rusland, dat met een krimpende bevolking kampt, zou deze Oekraïners willen assimileren.

Rusland ontkent de aantijgingen. Volgens regeringswoordvoerder Peskov is er geen sprake van gedwongen deportaties, maar gaat het om Oekraïners die vrijwillig naar Rusland vluchten om aan het oorlogsgeweld te ontkomen.

Beroerde leefomstandigheden

Zoals gebruikelijk in een oorlogssituatie is het voor journalisten moeilijk om vast te stellen wat er precies gebeurt. De Ruslandcorrespondent van NRC sprak vorige week Russischtalige, Oekraïense vluchtelingen die in zo’n vermeend filterkamp hebben gezeten. Zij zeiden in het Oost-Oekraïense Bezimenne goed te zijn behandeld en niets te hebben gemerkt van een selectieprocedure. Deze vluchtelingen spraken positief over Poetin en zeiden blij te zijn dat ze het nagenoeg verwoeste Marioepol voor Rusland hadden kunnen verruilen.

In andere westerse media doken de voorbije weken juist veel verhalen op van Oekraïense vluchtelingen die vertelden over selectie in de kampen, beroerde leefomstandigheden en uiteindelijk gedwongen deportatie naar Rusland.

Om met dat laatste te beginnen: het is wel duidelijk dat het erg moeilijk is om vanuit oorlogsgebied dat door Rusland is ingenomen naar gebied te vluchten dat door Oekraïne wordt beheerst. Aanvankelijk worden burgers die hun schuilplek verlaten, al dan niet onder dwang van Russische militairen, vervoerd naar vluchtelingenkampen in Oost-Oekraïne. Daarvan zijn meerdere locaties bekend en zichtbaar op satellietbeelden. Zo zijn er kampen in Bezimenne en Nikolske, nabij het kapotgeschoten Marioepol, maar ook in Vovchansk, dat ten noordoosten van het eveneens belegerde Charkov ligt.

Vanuit deze kampen biedt Rusland alleen busvervoer aan richting Rusland. Oekraïners die naar gebied willen dat door Oekraïne wordt beheerst zijn aangewezen op taxichauffeurs die bereid zijn een gevaarlijke rit door de linies te ondernemen. Dit blijkt uit verhalen die westerse media en mensenrechtenorganisaties optekenden uit de mond van vluchtelingen die deze trip hebben ondernomen.

Zo sprak mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch (HRW) dertien Oekraïense vluchtelingen die Marioepol tussen 21 maart en 11 april hebben verlaten. Op basis daarvan schrijft Rachel Denber, adjunct-directeur Europa en centraal-Azië, aan NRC het volgende: „Allemaal zeiden ze dat Rusland geen mogelijkheden bood om gebied te bereiken dat door Oekraïne werd beheerst. Terwijl ze daar allemaal wel heen wilden. Velen van hen vertelden over familie en vrienden die tegen hun wil in Rusland waren beland.”

De term ‘gedwongen deportaties’ die Oekraïne hanteert lijkt dus te rechtvaardigen.

Op camping Zon & Zee ‘komt alles samen’ met de komst van de Oekraïners

Vluchtelingenstroom

Wat er precies in de vermeende filterkampen gebeurt is minder duidelijk. Op basis van vluchtelingenverhalen valt te concluderen dat er vingerafdrukken worden afgenomen, foto’s worden gemaakt en ondervragingen plaatsvinden. „Mensen wordt gevraagd wat ze van de Oekraïense regering vinden, van de autoriteiten in Marioepol en of ze banden onderhouden met rechts-extremistische bataljons”, aldus Denber van HRW. De mensenrechtenorganisatie gaat ervan uit dat op deze wijze inderdaad mensen uit de vluchtelingenstroom worden ‘gefilterd’. Bewijs daarvan is er niet. Ook is onbekend wat er eventueel met deze personen gebeurt.

Maar dat zij het slachtoffer worden van mensenrechtenschendingen is niet ondenkbaar. De zelfverklaarde onafhankelijke republieken waar deze kampen in Oekraïne zich bevinden staan bekend om hun gebrekkige mensenrechten. In de ranglijst van mensenrechtenorganisatie Freedom House scoorden deze ‘republieken’ DNR en LNR vóór Poetins ‘speciale militaire operatie’ al slechts vier punten op een schaal van honderd. De organisatie noemt talrijke verslagen van „misbruik, seksueel geweld en marteling” in separatistische gevangenissen.

Wat valt er verder te zeggen over de beweringen van Zelensky? Het aantal Oekraïners in Rusland dat hij noemt, zeker een half miljoen, kan kloppen. Volgens de Russische minister van Buitenlandse Zaken, Sergej Lavrov, zijn er meer dan 1 miljoen inwoners vanuit Oekraïne naar Rusland gevlucht, van wie een deel dit vrijwillig zal hebben gedaan. Net als in Nederland worden de vluchtelingen in Rusland over het land verdeeld. Zo maakten de autoriteiten in de oostelijke regio rond Vladivostok, aan de Japanse Zee, onlangs de komst van honderden Oekraïense vluchtelingen uit Marioepol bekend. In hoeverre zij daar vrijwillig zijn is onduidelijk.

Uit vluchtelingenverhalen blijkt dat Oekraïners met voldoende geld en de juiste reispapieren vaak vrij zijn om vanuit Rusland naar het buitenland te reizen en zo dus eventueel ook Oekraïne weer te bereiken. Dit wordt door HRW bevestigd. Er zijn ook verhalen van Oekraïners die de Russische regio waar ze zich bevinden gedurende twee jaar niet mogen verlaten.

NBC News beschreef vorige week de wanhoop van de uit Marioepol gevluchte Natalia Demisj, wier zoon Joeri gedwongen naar Rusland werd gedeporteerd. Hij bevindt zich nu in de regio Nizjni Novgorod, ten oosten van Moskou. Volgens NBC News vertelde hij zijn moeder telefonisch dat hij met andere vluchtelingen in houten huizen woont, omringd door bos. Hij zou de regio niet uit mogen en propagandafilms te zien krijgen, waarin het bestaan van Oekraïne als onafhankelijk land wordt ontkend. „Ik ben bang dat hij gebrainwashed wordt”, zei Natalia tegen NBC News. Doordat Rusland het werk van westerse journalisten in toenemende mate belemmert, vallen verhalen zoals die over Joeri voorlopig niet te verifiëren.

Met medewerking van Pauke van den Heuvel.

‘Sterfte onder Russische militairen doet denken aan WO II’