Ieder mens is anders. Ieders stress ook

Lichaam en geest, neurologie en psychiatrie. Onzinnig om het onderscheid te maken, zegt psychiater Christiaan Vinkers. De mens is één geheel en ziekten hebben altijd een biologische oorsprong. En bij alle ziekten, zegt hij, kan stress van grote invloed zijn. Depressie, angst, psychose, manie, zelfbeschadiging, verslaving. Diabetes, hart- en vaatziekten, multiple sclerosis, reuma, coeliakie, andere auto-immuunziekten, kanker. „We proberen de wereld te begrijpen door die in hokjes in te delen”, zegt hij. „Maar stress kent geen grenzen.”

Christiaan Vinkers, ook opgeleid tot jurist en apotheker, is benoemd tot hoogleraar stress en veerkracht in de psychiatrie aan Amsterdam UMC en in zijn inaugurele rede, anderhalve week geleden, pleitte hij ervoor om stress en trauma veel centraler te stellen in de geneeskunde. Niet dat hij denkt dat er een universele oplossing is, want hoe zou die eruit moeten zien? De ene mens is de ander niet en iedereen verandert in de loop van zijn of haar leven. Maar het zou al een goed begin zijn, zegt hij, om van iedere patiënt een persoonlijk stressprofiel te maken en daar bij de behandeling rekening mee te houden. Hij vertelt erover in de tuin van zijn huis in De Bilt.

Is cortisol de biologische achtergrond van stress?

„Dat is te simpel. Cortisol” – ook wel het stresshormoon, geproduceerd door de bijnierschors – „is alleen al supercomplex en de biologie van stress gaat ook over neurotransmitters, over hersennetwerken. Cortisol is belangrijk, maar snappen we precies hoe de bijnieren op de hersenen inwerken en andersom? Nog lang niet.”

Toch weet u wel wat er in het lichaam gebeurt bij stress.

„Dat hangt erg van de situatie af. Als er een auto de hoek om komt rijden en je schrikt je het schompes, dat heb je het over aandachtnetwerk en adrenaline, over het vernauwen van de slagaders, het omlaaggaan van insuline en van darmactiviteit. Bij chronische stress heb je het over aanpassingen die invloed hebben op de frontale hersengebieden, op hoe je nadenkt, op neurotransmitters. En onze reactie op stress is superdynamisch. Alle registers moeten opengetrokken worden, maar is je lichaam ook in staat om die weer tot rust te brengen? Kun je aan en kun je ook weer uit?”

Als jij in armoede leeft, heb je dan wat aan een cursus mindfulness?

En of je uit kunt, hangt dat af van hoe je bent? Of is dat te vaag?

„Nee, dat is niet vaag. Ik ben van de harde neurowetenschap én van de zachte kant, dat maakt me tot psychiater. Je kan een mens niet begrijpen door alleen naar het brein te kijken, deze zenuwcel vuurt op die zenuwcel. Wat weet je dan? Een mens is een diamant met facetten: je psychologie, je omgeving, je jeugd, je genen. Je probeert je staande te houden in een wereld waarin er de hele tijd van alles op je afkomt, en hoe jij ermee omgaat zal anders zijn dan hoe ik ermee omga. Een beste manier is er niet. Ja, goed slapen, goed eten, beweging, ontspanning, niet te hard werken. Maar als jij in armoede leeft, of je zit in een vechtscheiding, heb je dan wat aan een cursus mindfulness? Lekker leren om in het hier en nu zijn? Ik heb het weleens geprobeerd, bij mij werkte het averechts. Weten wat nodig is om de stress omlaag te brengen, weten waar het vandaan komt – oorzaken en oplossingen verschillen per persoon.”

Maakt vooral chronische stress ziek?

„Ja, maar acute stress kan ook ziekmakend zijn. Een ongeval, dood, ontslag, militairen die op missie zijn en in een zeer gevaarlijke situatie komen. Je krijgt” – hij doet alsof hij achterover gaat vallen – „een stomp in je maag of je wordt geleidelijk aan naar een kantelpunt geduwd en opeens zeggen alle systemen in je lichaam: bekijk het maar. En dan kan het snel gaan.”

Waarom mensen stoppen met nieuws: ‘Als de pleuris uitbreekt, hoor ik het wel’

Waar gaat het dan heen?

„Binnen de psychiatrie kan het tot alle aandoeningen leiden. Psychoses, angst, persoonlijkheidsstoornis, depressie, verslaving, PTSS. Stress gaat dwars door alle diagnoses in de psychiatrie heen.”

Voor de internist en de cardioloog zou stress een belangrijk thema moeten zijn

Adhd? Autisme?

„Adhd zeker, autisme is lastiger, dat is meer genetisch bepaald. En voor alles geldt dat je ook gevoelig moet zijn qua genenpakket en wat je in je leven hebt meegemaakt. Voor angst en depressie is aangetoond dat stress en trauma een heel belangrijke ontregelende factor is.”

En dus ook voor hart- en vaatziekten en diabetes.

„En alle auto-immuunaandoeningen. Parkinson – aan de tremor kun je zien hoeveel stress er is. De effectiviteit van immuuntherapie bij kanker is afhankelijk van je cortisollevels, want die dempen je immuunsysteem. Of neem verkoudheid. Dertig jaar geleden al is er een experiment gedaan met verkoudheidsvirussen en de kans op besmetting bleek samen te hangen met de hoeveelheid stress die mensen hadden. Voor de internist en de cardioloog zou stress een belangrijk thema moeten zijn.”

Hoe dan?

„Door aan patiënten te vragen hoe ze zich voelen. Heel goed om dingen te meten, maar je kan niet iedereen in een MRI-scanner leggen, en hartslag zonder context, wat weet je dan? Van hardlopen of seks hebben gaat je hartslag ook omhoog. Dus vráág aan mensen of ze stress hebben. En ik hoop dus dat we in de toekomst stressprofielen van patiënten kunnen maken. Wat voor persoon ben je, hoe voel je je, welk genenpakket heb je, je ervaringen, trauma’s, je hersenen, hoe gedragen je stresssystemen zich? De techniek gaat snel en met smartwatches kunnen we dingen die we twintig jaar geleden niet voor mogelijk hadden gehouden.”

We doen nu onderzoek naar misbruik en verwaarlozing in de jeugd, een enorm probleem

Wat kun je met een stressprofiel?

„Op tijd signalen herkennen. Mijn familie komt uit Twente en daar zeiden ze: als het vanzelf gekomen is, gaat het vanzelf weer weg. Ze gingen liever niet naar de dokter. Zo gaat het met stress ook vaak. Je loopt door en door en door, tot het misgaat, en achteraf zijn er vaak al allerlei signalen geweest die op ontregeling duiden. Slecht slapen, te veel alcohol drinken, je opgejaagd voelen, ruziemaken. Het scheelt al als je je ervan bewust bent en je iets kunt doen. Ga met je baas praten als je je overwerkt voelt. Ga vaker naar buiten. En als het dingen zijn waar je niets aan kunt veranderen, zoek een manier om ze te accepteren.”

Volgens een recent gepubliceerde metastudie in Nature ontstaan bijna alle psychische ziekten voor het twintigste levensjaar.

„Een reden om vroege ontregeling aan te pakken. We doen nu onderzoek naar misbruik en verwaarlozing in de jeugd, een enorm probleem, en het komt vaak voor. We proberen die trauma’s zowel psychologisch als biologisch aan te pakken, evidence based, bij mensen met depressie. Ga maar terug naar je herinneringen, laten we kijken wat er gebeurt. En lukt het om de gevolgen van jeugdtrauma teniet te doen met een geneesmiddel dat een van de cortisoleiwitten blokkeert.”