Driehonderd jaar geleden schreef componist Johann Sebastian Bach zijn Das wohltemperierte Klavier, twee bundels waarin hij beide keren de 24 toonsoorten – de bouwstenen van de klassieke traditie – uitdiept. In zijn eigen tijd zag men het werk vooral als een verzameling oefenstukken, maar later kreeg het een mythische status. De 19de-eeuwse pianist en dirigent Hans von Bülow ging zelfs zover Das wohltemperierte Klavier te betitelen tot het Oude Testament van de muziek.
Zover zou pianist Marcel Worms (70) dan weer niet willen gaan. Hij voltooide onlangs met een tweede album de opname van beide bundels, en hij maakt met Radio4-presentator Lex Bohlmeijer een mooie en diepgravende podcast over Bachs monumentale cyclus. De tweede aflevering kwam deze week online.
„Voor veel mensen is Das wohltemperierte Klavier een soort bijbel, misschien zelfs een moreel kompas. Bij dat laatste kan ik me wel iets voorstellen, al is het niet letterlijk, maar in de zin dat schoonheid een vorm van waarheid belichaamt. Ik heb het gevoel dat Bachs muziek spreekt over het goede en het rechtvaardige, dat zij mild stemt, dat zij niet oordeelt. Het was kennelijk ook zijn bedoeling met deze stukken het menselijke gemoed te temperen, de scherpe randen ervan te verzachten.”
Bij Marcel Worms is Bach niet een naam die meteen op iedereens lippen ligt. Hij kreeg vooral bekendheid als de pianist, die in twintig jaar overal ter wereld zo’n tweehonderd nieuwe blues-stukken bestelde. Hij herontdekte veel vergeten muziek, onder meer van in de Holocaust vermoorde Joodse componisten, of van de eigenzinnige Johanna Bordewijk-Roepman, vrouw van de bekende schrijver F. Bordewijk; van de verlegen Spanjaard Federico Mompou; van de Braziliaan Francisco Mignone. Worms trof je meestal aan in de kieren van de twintigste eeuw.
Late starter
Hij belandde pas laat bij de klassieke meesterwerken. „Vanaf mijn tiende, elfde speelde ik voor mezelf veel Bach, maar ik deed eerst een studie biologie voor ik rond mijn dertigste besloot toch naar het conservatorium te gaan. Ik kan als late starter beter van die grote meesterwerken afblijven, dacht ik toen.”
Bach is in staat je in God te laten geloven, zelfs als je agnost bent
Dat veranderde pas toen de schrijver Jan Brokken hem zo’n vijftien jaar geleden vroeg voor een tournee rond diens boek In het huis van de dichter over de vroeg gestorven meesterpianist Youri Egorov, van wie Worms nog les kreeg. „Ineens vertolkte ik allemaal lijfstukken van Youri: Schubert, Bach, Ravel, Debussy en Brahms. Die optredens waren een succes: we deden dat programma door de jaren heen meer dan honderd keer. Daardoor groeide het vertrouwen dat ik ook in het grote repertoire iets te vertellen heb.”
Zelfinzicht
En met het klimmen van de jaren neigt Worms meer naar de klassieken. „Ik ben nu zeventig en denk: laat ik me, in de tijd die me als concertpianist rest, richten op de mooiste stukken die ik ken. Geen kwaad woord over componisten van nu, maar in Bach vind ik alles. Of ik nou de diepte in wil of uitbundig ben, hij is a friend for all seasons. Via de muziek kun je filosofische gesprekken met hem voeren. Waar doen we dit allemaal voor? Hij is in staat je in God te laten geloven, zelfs als je agnost bent. Maar voor alledaagse zaken staat hij ook open. Wat ga je eten? Welke wijn drink je erbij?”
Das wohltemperierte Klavier is hier wat Worms betreft een mooi toonbeeld van. „De filosoof Jos Kessels koppelde in zijn boek Het welgetemperde gemoed deze preludes en fuga’s zelfs aan menselijke levensfases. Voor hem weerspiegelt de cyclus een spirituele reis. Hij heeft een punt: de muziek veranderde me niet, maar bood me wel meer zelfinzicht. Toen ik beide bundels studeerde, zat ik in een behoorlijke depressie. Sinds vorige zomer ben ik daar weer van bevrijd. Maar in die zware periode had ik minder zin in musiceren. Alleen het verlangen naar Bach bleef. Zijn muziek zette ik – ook toen – met plezier op de lessenaar.”
Dagelijks brood
De treffendste metafoor voor Bachs monumentale cyclus vond Worms bij de componist Robert Schumann. „Hij schreef: ‘Laat Das wohltemperierte Klavier uw dagelijks brood zijn.’ Ik vind dat een mooi beeld. Wat maakt dat de meeste mensen elke dag brood willen eten? Omdat het als uitgangspunt een neutraal voedingsmiddel is dat je op een heleboel manieren kunt aankleden. Zoet. Hartig. Roosteren. Tosti. Je kunt er veel mee doen. Het eten van brood verveelt niet snel. Zo is het misschien met Bach ook: eenvoud is de kern. Ik zeg tegen mijn leerlingen die moeite met zijn muziek hebben: speel het anders twee of drie keer zo traag, want dan blijft het nog steeds prachtig. Dat hoef je bij een wals van Chopin niet te proberen, dan verliezen de noten hun betekenis.”