Wie erft jouw appjes als je sterft?

Ronald (45) uit Zwolle deed iets ongewoons. Hij gaf de telefoon van zijn recentelijk overleden broer Harrie (50) aan het bedrijf Digital Life Legacy, dat op verzoek van nabestaanden apparaten hackt. Harrie was een paar weken eerder plotseling uit het leven gestapt, en Ronald wilde weten waarom.

Ronald, die vanwege de privacy van zijn familie niet met zijn achternaam in de publiciteit wil, had wel vrij snel sterke vermoedens: Harrie was heel lief, „gouden hartje”, maar ook direct, kende periodes vol eenzaamheid en lag al enige tijd behoorlijk in de clinch met zijn baas. Maar het fijne wist Ronald er niet van. „Kijk eens in Harries telefoon”, had Ronalds vrouw geopperd. „Iedereen slaat daar zijn hele leven in op.”

De Siemens-telefoon kon worden ontgrendeld met een specifiek teken als wachtwoord op het beginscherm, dus Ronald probeerde de V – Harrie hield van Volvo’s. Werkte niet. De M – Harrie hield ook van Mazda’s. Ook niet. De H dan, van zijn voornaam? De wachttijd voordat hij opnieuw kon inloggen werd per poging tientallen seconden langer, op een gegeven moment zat hij op 1.200 seconden en werd Ronald bang dat de telefoon permanent geblokkeerd zou worden. Hij mailde de provider, de telefoonfabrikant, de telefoonwinkel, er was zelfs mailcontact met Microsoft in de Verenigde Staten. Kon het bedrijf Ronald misschien toegang tot Harries mail verlenen?

Nul op het rekest. Of bedrijven reageerden niet, of ze gaven aan dat ze vanwege de privacy geen gegevens konden vrijgeven.

Tegen die muur lopen jaarlijks duizenden mensen op, schat notaris Lucienne van der Geld, docent notarieel recht aan de Radboud Universiteit en directeur van het Netwerk Notarissen. Ze worden geconfronteerd met de telefoon, laptop of computer van een geliefde waarvan ze het wachtwoord niet kennen en waar ze dus geen toegang toe kunnen krijgen. Hoewel nabestaanden papieren informatie ook niet per definitie geordend in een kast aantreffen, er is daarbij in elk geval iets om te kunnen bekijken of doorzoeken.

Door de digitalisering zien nalatenschappen er anders uit: behalve huis, auto en antieke kast hebben mensen socialemedia-accounts, ze posten foto’s en tweets, zitten op fora, doen bestellingen in webshops en abonneren zich op streamingsdiensten. Tv-programma Kassa berekende vier jaar geleden dat de gemiddelde Nederlander 25 digitale accounts heeft.

Lees ook ‘Na onze dood’: Een serie over de doodnormale dood

Van der Geld waarschuwt voor het „digitale kerkhof” dat daardoor steeds groter wordt. Bijna 90 procent van de Nederlanders is dagelijks online, zo berekende het CBS vorig jaar. Jaarlijks overlijden in Nederland ruim 150.000 mensen. Van hen laten dus 135.000 digitaal sporen achter. Maar het is vaak, à la orgaandonatie, „een geen-zin-in-onderwerp”, zegt Van der Geld: mensen willen niet over hun sterfelijkheid nadenken en al helemaal niet over die ongeorganiseerde bult aan data op hun telefoon. Een telefoon behoort, net als je andere bezittingen, tot je erfenis en gaat na je overlijden naar je nabestaanden of degene die hebt aangewezen in je testament. Dat geldt niet voor wát er op je telefoon staat.

Van wie zijn dán de data op de telefoon of computer van iemand die is overleden? Worden die eigendom van de erfgenamen? Van het bedrijf waar een account is afgesloten? Moeten de data worden vernietigd?

Niemand die het weet. Een zevental onderzoekers van de Universiteit van Amsterdam concludeerde vorig jaar na onderzoek in opdracht van het kabinet dat het in het huidige rechtssysteem onduidelijk is wat precies de juridische status is van de digitale inhoud die achterblijft. Zodra mensen overlijden, is er veel rechtsonzekerheid, schreven zij in hun rapport Data na de dood, over de lacunes omtrent digitaal nalatenschap.

Machtige techbedrijven

Experts als Van der Geld roepen er al langer om, maar veranderen van de wetgeving gaat moeizaam. D66 pleit sinds 2019 voor een modernisering van de Erfwet, want „op dit moment tasten nabestaanden in het digitale duister”. Maar ook als het in Nederland bij wet geregeld zou zijn, zijn er veel niet-Nederlandse bedrijven (zoals Facebook, Instagram, Amazon, Netflix, YouTube), waar niet-Nederlandse wetten voor gelden. „In de VS is in sommige staten al wel wat geregeld”, zegt Van der Geld. Bijvoorbeeld dat de in het testament aangewezen executeur toegang kan krijgen tot alle accounts.

Jurisprudentie biedt overigens wel hoop voor nabestaanden: eind vorig jaar bepaalde de rechtbank in Amsterdam dat Microsoft de ouders en zussen van een overleden man toegang moet geven tot zijn Hotmail- en OneDrive-account. Microsoft beriep zich op de Europese privacywet maar die is, oordeelde de rechter, niet van toepassing op overledenen. Bovendien kon het bedrijf ook niet aantonen dat de man een overeenkomst had afgesloten om zijn accounts níét over te dragen aan zijn familie. „Dat zie je veel vaker”, zegt Van der Geld. „In de contracten die de machtige techbedrijven hebben, bestaat de dood niet. In de voorwaarden staat vaak niet van wie het account is als de gebruiker ervan overlijdt, of wat ermee moet gebeuren.”

„Het is lastig een account te erven omdat je geen eigenaar bent van een account, je bent een gebruiker”, zegt Sander van der Meer. Hij is eigenaar van Digital Life Legacy in Houten en geeft uitvaartondernemers (in spe) les in ‘digitaal nalatenschap’. „Bovendien wíllen bedrijven ook niet dat accounts worden opgezegd: hoe meer gebruikers, hoe beter.”

Van der Meer werkte jaren als forensisch rechercheur bij de politie en kreeg steeds vaker van vrienden en familie de vraag: ‘Kun je misschien de telefoon of laptop van mijn overleden partner, broer, zus, ouder, kind openen?’ „Er kwam eens een moeder naar me toe, haar zoon was aangereden op de fiets en had toen zijn koptelefoon op. Zij wilde zo graag weten welke muziek hij op Spotify luisterde toen hij stierf.”

Miljoen verschillende codes

Dat soort verzoeken waren voor Van der Meer aanleiding om in 2013 voor zichzelf te beginnen. Sinds vorig jaar is zijn bedrijf onderdeel van Zorg Diensten Groep (ZDG), een bedrijf in allerlei uitvaartservicediensten. Digital Life Legacy ontgrendelt telefoons als nabestaanden zich kunnen identificeren en een bewijs van overlijden of testament overhandigen, waarmee ze Van der Meer en collega’s toestemming geven de code van het apparaat te kraken.

Het bedrijf staat op een industrieterrein in Houten, met uitzicht op de snelweg en een hippe koffieplek op de begane grond. In het kantoor op de eerste verdieping bevindt zich een zilverkleurige lade met telefoons van overledenen die de afgelopen tijd zijn ontgrendeld: van oude Nokia’s omhuld door knalroze hartjeshoesjes, uitklapexemplaren uit de jaren 2000 en de nieuwste iPhones.

Er staan zes beeldschermen, drie „peperdure” computers, een subtiel zoemende airco houdt de boel koel. De soft- en hardware zijn van dezelfde fabrikanten en met dezelfde kwaliteit als die waarmee de forensische recherche werkt, verzekert Van der Meer, de computers moeten soms weken tot maanden aanstaan. Hij wijst op een informatiebalkje onder in een van de beeldschermen: „Estimated time: 4 weeks, 2 days”. In dat tijdsbestek zal de computer via algoritmes proberen de gekoppelde iPhone te ontgrendelen. Deze telefoon heeft een zescijferige code. Met zes cijfers kun je 1 miljoen verschillende codes maken.

Een moeder wilde zo graag weten naar welke muziek haar zoon luisterde toen hij stierf

Van der Meer helpt nabestaanden graag, zegt hij, en ja, het bedrijf blijft groeien. Deed hij het eerst in zijn eentje, sinds augustus zijn er een medewerker en een stagiair aan het team toegevoegd. Maar „eigenlijk zou het werk niet moeten hoeven. Als mensen hun digitale erfenis vooraf zouden regelen, zouden wij overbodig zijn. En het zou hen een boel kosten besparen.” Een opdracht kost nabestaanden tussen de 250 en 3.700 euro, afhankelijk van hoe makkelijk of moeizaam de ontgrendeling gaat.

De gegevens uit de apparaten worden op een usb-stick gezet of kunnen worden gedownload door de nabestaanden. „Wij houden ons niet met de inhoud bezig en zullen die ook niet langer bewaren.”

Lees ook: Wat doe je met de spullen als de laatste ouder overlijdt? ‘Van het leeghalen van moeders kamer weet ik niets meer’

Er zitten ook ethische bezwaren aan, benadrukt Van der Meer: misschien wíllen de overledenen wel helemaal niet dat hun dierbaren in hun telefoon kijken. Bovendien gaan de medewerkers van Digital Life Legacy altijd eerst met mensen in gesprek: als je in iemands telefoon kan, kun je overal bij, alles zien, zonder context, zonder nog tekst en uitleg te kunnen vragen. „Mensen moeten goed bedenken: kan ik dat aan?”

Het bedrijf van Van der Meer is niet het enige dat telefoons voor nabestaanden opent. „Al die bedrijven, ze bedoelen het vast goed, dat geloof ik wel”, zegt Van der Geld, „het is immers een service voor de nabestaanden. Maar het lijkt mij niet wenselijk en prettig om de telefoon van je geliefde te moeten afgeven aan vreemden.” Daarom adviseert zij iedereen: regel het van tevoren in je testament. Niet alleen voor de nabestaanden, maar ook om bijvoorbeeld identiteitsfraude te voorkomen. Steeds meer socialemediabedrijven bieden ook de mogelijkheid een vertrouwenspersoon aan te wijzen voor het geval de accountbeheerder overlijdt. Zo heeft Van der Geld zelf bij Facebook haar partner aangewezen – en hij is in het bezit van een tekstje dat ze zelf schreef en moet worden geplaatst mocht ze komen te overlijden. „Het bespaart gedoe. Tijd.”

Geluidsfragmenten

Zes weken. Zo lang duurde het voordat de telefoon van Ronalds broer ontgrendeld werd. De Siemens is terug, inclusief een zwarte usb-stick met alle bestanden, foto’s en WhatsApp-gesprekken die er op stonden. In de mail van Harrie vond Ronald afspraken met een praktijkondersteuner bij de huisarts en bedrijfsarts. De lijst met WhatsApp-gesprekken was kort. „Daar schrok ik wel van, dat deed wel pijn, om te zien hoe klein zijn wereldje eigenlijk was. Alleen mijn vrouw, ik en een paar collega’s stonden erin.” De map met foto’s bevatte eveneens weinig variatie: een veertigtal foto’s, veelal van de verbouwing van Ronalds huis waar Harrie nog zo enthousiast, „typisch Harrie”, aan meewerkte. Er stonden ook enkele geluidsfragmenten op, door Harrie opgenomen tijdens gesprekken met zijn baas. Geen fijne, prettige gesprekken; zijn broer werd „niet eerlijk behandeld”, volgens Ronald. „Ik had gehoopt op een afscheidsbrief, een laatste groet in zijn notities, maar die vond ik niet. De inhoud van zijn telefoon ademde eenzaamheid, die geluidsfragmenten maakten mij even deelgenoot van zijn onmacht. Maar ik kon wel zijn stem weer even horen.”