Deel ik mijn leed online voor mezelf… of voor de likes?

Herfst 2002. Ik was vijftien, toen ik met een videoband onder mijn arm naar de jeugdpsycholoog ging. Ik wilde haar iets laten zien. Want waar de therapie nauwelijks leek te helpen, bleek de grote hi8-camera van mijn ouders mijn redding. Dat had ik thuis ontdekt, toen ik uit eenzaamheid maar wat dingen begon te filmen. Waaronder mezelf.

Zodra het recordlampje ging branden voelde ik me ineens geen patiënt meer, maar een jonge kunstenaar die werkte aan een potentieel project: een documentaire over mijn leven. Daardoor lukte het me ineens om alles te uiten, iets wat ik tijdens de behandeling en binnen de muren van het ziekenhuis niet kon. Later, als ik volwassen was, zou ik iets met die beelden gaan doen, nam ik me voor. Mijn eigen ellende als basis om een universeel verhaal te vertellen.

Ik liet de provisorisch gemonteerde beelden aan mijn psycholoog zien en na afloop knikte die enthousiast. „Dit gaat jou helpen. En anderen misschien ook”, zei ze. „Blijf je creativiteit gebruiken om je pijn te verwerken.”

Dat advies heb ik ter harte genomen. Nu, twintig jaar later, zijn mijn persoonlijke ervaringen en kwetsbaarheden nog steeds de grootste katalysator van mijn creatieve uitspattingen. Ik ben schrijver en online videomaker geworden en ik publiceer regelmatig over de dingen die me bezighouden. Zo schreef ik bijvoorbeeld stukken over heimwee, mijn Kerst alleen en serial dating. Ik maakte een docu-vlog over mijn liefdesverdriet en vervolgens een serie over mijn singleleven. En toen ik anderhalf jaar geleden onverwacht in het ziekenhuis werd opgenomen vanwege een mislukte gynaecologische ingreep, heb ik tijdens die nacht een notitieboekje volgeschreven, wat resulteerde in een onlangs verschenen boek.

Door alles vast te leggen en later om te vormen tot iets wat ik kan publiceren, lukt het me om gebeurtenissen een plek te geven. En ik hoop natuurlijk dat andere mensen er op de een of andere manier iets aan hebben. Dat ze er steun uit halen, zich erin herkennen of nieuwe ideeën van krijgen.

Micro-celebrity’s

Maar of die instelling nou echt zo nobel en integer is als ik al die tijd heb gedacht, begin ik te betwijfelen. Natuurlijk: kunst ontstaat vaak uit persoonlijke pijn. Een ongelukkige jeugd is een goudmijn voor de schrijver, om nog maar te zwijgen over een verloren liefde. Maar het publiekelijk delen van je imperfecties, kwetsbaarheden en pijn is inmiddels niet meer voorbehouden aan getormenteerde kunstenaars of droevig ogende singer-songwriters: het lijkt een trend geworden.

Columnist Rosanne Hertzberger constateerde dat drie jaar geleden al en schreef er een column over. „Weet u wat ontzettend 2019 was? De overdaad aan kwetsbaarheid.” Elk krasje, elk stoornisje wordt niet langer verhuld maar juist uitvergroot, benadrukte ze. Niet alleen binnen de kunst, maar ook op sociale media. Werd Instagram jarenlang gebruikt om vooral perfecte plaatjes en dito levens te etaleren, nu showen we ook veelvuldig de ellende die we meemaken. Als we ons down voelen, ziek zijn, slecht slapen, relatiegedoe hebben of als we ons zorgen maken om de kinderen: het moet allemaal met onze volgers gedeeld worden.

Het is een ontwikkeling die mediawetenschapper Simone Driessen niet is ontgaan. Ze is mediawetenschapper en docent Media & Communicatie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en haar interesse gaat vooral uit naar populaire cultuur en ‘micro-celebrity’s’ zoals influencers. „Jarenlang zag je via sociale media het ene ideaalplaatje na het andere voorbijkomen, vooral van sterren en influencers.” Mooie mensen die alleen maar leuke dingen doen: ze shoppen, maken verre reizen, zitten op terrasjes met vrolijke vrienden, hebben romantische uitjes met hun al even knappe geliefde. „Mensen deelden voornamelijk de hoogtepunten van het leven.”

Geluk stond gelijk aan succes en daar werd volop mee gepronkt. Maar inmiddels ontwaken we steeds meer uit de sprookjeswereld die ons online zo lang werd voorgeschoteld. „We willen tegenwoordig ook de schaduwkant van iemands leven zien.”

Hoe komt dat, vraag ik aan psychiater en filosoof Damiaan Denys. Hij is als hoogleraar werkzaam aan de Universiteit van Amsterdam en schreef onder andere het boek Het tekort van het teveel. „Jarenlang was perfectie een dominante culturele trend, die zeker met de opkomst van sociale media explodeerde”, zegt hij. Kennelijk explodeerde de trend dusdanig dat die inmiddels niet meer wordt geaccepteerd door het publiek. „Vanwege de jarenlange overdaad aan perfectie wordt té mooi nu gezien als overdreven, nep en zelfs narcistisch.”

Verbinden door te delen

Er kwam behoefte aan een tegengeluid – en dat kregen we. Al in 2013 schreef Brené Brown, hoogleraar aan de Universiteit van Houston, een boek over de kracht van kwetsbaarheid, De moed van imperfectie. Haar presentatie over dit onderwerp werd een van de best bekeken TED-talks. Brown benadrukte dat kwetsbaarheid een belangrijke functie heeft, omdat het een onmisbare schakel is om ons met anderen te verbinden.

Mediawetenschapper Driessen vermoedt dat influencers dat gaandeweg ook ontdekten. „Ze kwamen er langzaam achter dat het meer sympathie opwekt als je persoonlijke en vooral kwetsbare dingen deelt met je volgers. Het zorgt duidelijk voor meer engagement.” Tussen de kleurige, strak bewerkte foto’s op Instagram van exotische reizen of intens liefdesgeluk, zien we nu ook wel eens een betraand gezicht met de tekst erbij dat het ‘allemaal even te veel’ is. De hashtag #realtalk of #reallife wordt vaak gebruikt om de authenticiteit te onderstrepen. Al even populair zijn de #momlife-berichten, over hoe zwaar het ouderschap kan zijn. Sommigen gaan nog een stap verder. Zoals model Chrissy Teigen, die na bijna vijf maanden zwangerschap haar ongeboren kind verloor en een foto uit het ziekenhuis op Instagram deelde.

Influencers ontdekten dat het meer sympathie opwekt als je kwetsbare dingen deelt

Simone Driessen mediawetenschapper

Of neem de Storytime-video’s op YouTube. Het simpele concept: iemand gaat voor de camera zitten om een schokkend verhaal uit zijn of haar leven te vertellen. Er worden titels gekozen als: ‘MIJN EX WAS EEN PSYCHOPAAT’, ‘DE GROOTSTE OORZAAK VAN MIJN ANGSTEN’ of: ‘OP STAANDE VOET ONTSLAG GENOMEN’. Altijd in hoofdletters, een ongeschreven regel. Wat oorspronkelijk misschien een waargebeurd verhaal is met een oprechte emotionele lading, lijkt te worden uitvergroot en omgevormd naar iets dat aantrekkelijk is voor het grote publiek.

Klopt dat, vraag ik Simone Driessen. „Deels wel”, zegt ze. „Authenticiteit uitstralen is in feite een nieuw verkoopmodel.” Daarmee wil ze niet zeggen dat de persoonlijke verhalen per definitie verzonnen of overdreven zijn, maar wel dat het een strategie kan zijn. Om populair te worden én te blijven ben je bijna verplicht om ook negatieve ervaringen te delen.

Filosoof Denys voegt toe: „Wil je tegenwoordig aandacht trekken, dan ontkom je er niet aan om je tekortkomingen te laten zien.” Liefst op een zo pakkend mogelijke manier, onder het mom dat iets ‘echt’ is of ‘rauw’. Denys: „Het wrange is dat de dynamiek hetzelfde blijft. Waar vroeger bijvoorbeeld werd gepronkt met borstvergrotingen, worden nu de nadelen van diezelfde implantaten geëtaleerd door de nare gevolgen online te delen. Maar het onderliggende doel is exact hetzelfde: zo veel mogelijk aandacht krijgen.”

Uniek talent

We willen dus aandacht, iets waar ik mezelf ook op betrap. Mijn werk is altijd een verlengstuk van mezelf geweest, een onafscheidelijk onderdeel dat verlangt naar erkenning. Waarom is aandacht van mensen die we vaak niet eens persoonlijk kennen, toch zo belangrijk voor ons? Driessen: „Vroeger was publieke aandacht uitsluitend iets voor beroemdheden, maar door sociale media kan iedereen beroemd worden.” Je hoeft niet meer iets bijzonders te kunnen of een uniek talent te bezitten om naam te maken en door te breken. Het enige wat je moet doen, is zorgen dat je veel volgers krijgt. Denys: „En als dat er te weinig zijn, besta je niet. Want we koppelen onze publieke zelf aan onze persoonlijke zelf.”

Een zorgelijke ontwikkeling. Mediawetenschapper Driessen: „Een aantal decennia geleden was het gebruikelijk dat beroemdheden een artiestennaam kozen. Op die manier konden ze onderscheid maken tussen hun celebrity-imago en wie ze privé waren. Tegenwoordig is die scheidslijn verdwenen. We doen alles onder onze eigen naam.”

Toch is het belangrijk om dat onderscheid wel degelijk te maken, vindt ze. Want het is onmogelijk om volledig jezelf te zijn in de wetenschap dat iedereen mee kan kijken, hoe oprecht je die online berichten ook bedoelt. Denys noemt het belangrijk te onthouden dat zo’n plaatje slechts een glimp is van de werkelijkheid. Voor zover er online al een werkelijkheid bestaat. „In feite is het een schijnwereld, eentje die we met zijn allen in stand houden.”

Online je kwetsbaarheden delen is dus geen revolutie of kentering na een tijdperk van overdreven perfecte plaatjes, maar slechts een kleine twist om hetzelfde principe in stand te houden: gezien worden. Toch moet ik bekennen dat ik het best relativerend vind om sommige kwetsbare berichten voorbij te zien komen van andere mensen. Het doet me beseffen dat ik niet de enige ben die weleens onzeker is of worstelt met het leven. En zulke reacties krijg ik vaak ook als ikzelf klein persoonlijk leed deel.

Mediawijsheid

Dus zitten er dan echt geen positieve kanten aan de onlinetrend? „Enerzijds is het zeker een goede ontwikkeling dat we ook de mindere kanten van het leven te zien krijgen”, zegt Driessen. „Het zorgt voor meer balans. Anderzijds moet je als volger wel een bepaalde mediawijsheid hebben: neem alles wat je ziet met een korreltje zout.”

Denys is het daarmee eens, prima als mensen publiekelijk willen praten over hun tekortkomingen, zegt hij. „Maar een bepaalde nuance is hier wel belangrijk. Als het je daadwerkelijk gaat om het delen van je verhaal, en niet om de sensatie, is een zekere mate van bescheidenheid van groot belang.”

Met dat uitgangspunt – een zekere mate van bescheidenheid – denk ik voortaan extra na voordat ik iets online deel. Als ik echt alleen maar behoefte heb aan aandacht, kan ik beter mijn moeder bellen.