Bianca Stigter: ‘Onze kennis van wat gaat gebeuren zet deze beelden enorm onder druk’

In een schokkerig vakantiefilmpje uit de zomer van 1938 is een plein met klinkers te zien. Eventjes. In de documentaire Three Minutes - A Lengthening stopt het beeld daar, bij dat plein. Langzaam komen de stenen naar voren terwijl een mannenstem op een rustige voorleestoon begint te vertellen over het lot van de Joden van Nasielsk, een kleine stad van zo’n 7.000 inwoners 50 kilometer ten noorden van de hoofdstad Warschau.

September 1939 valt het Duitse leger Polen binnen. In december dat jaar moeten alle Joden van Nasielsk, zo’n drieduizend in totaal, zich verzamelen op het plein. Veel van de katholieken in het stadje, zo’n vierduizend in totaal, zijn uitgelopen om te kijken. Sommigen lachen. Duitse soldaten jagen de Joden naar het treinstation vier kilometer verderop. Met zweepslagen dwingen ze hen te rennen en te zingen.

Dit is allemaal niet te zien. Bianca Stigter, NRC-redacteur en de regisseur van de documentaire: „Omdat ik wist dat de mensen op het plein bijeen waren gedreven én omdat er beeld van is, van het plein, heb ik daarop ingezoomd. Stilgestaan bij de plek.”

Het schokkerige 16mm-filmpje heeft Glenn Kurtz dertien jaar geleden gevonden op een zolder in Palm Beach Gardens, Florida. De film is geschoten door zijn opa, tijdens een Europese reis met zijn vrouw. Kurtz begreep direct de waarde van de drie minuten Polen, het land dat zijn grootvader David Kurtz op zijn vierde had verlaten. Te zien is een levendige gemeenschap Poolse Joden, opgetogen over het vreemde bezoek uit Amerika met een fascinerend apparaat, een filmcamera.

De kleinzoon ging op onderzoek. Hij vond het stadje, enkele van de overlevenden en meer. Over zijn zoektocht schreef hij het boek Three Minutes in Poland: Discovering a Lost World in a 1938 Family Film (2014). Een jaar later verscheen een Nederlandse vertaling.

Stigter stuitte via Facebook op een aankondiging van het boek. „Daarna bekeek ik het filmpje op de website van het Holocaust Memorial Museum in Washington en mijn eerste gedachte was: wat zou het mooi zijn als je die mensen langer kunt zien, juist omdat je weet hoe het met ze afloopt. En omdat het filmpje zo direct is. Het brengt je heel dichtbij, mede doordat het grotendeels in kleur is. Dat is onverwacht. De wereld van voor 1950 is zwart-wit, zo zijn we geconditioneerd. Kleur schudt je wakker. Je ziet jezelf daar al lopen als kind.”

Stigter ging met het filmpje aan de slag, niet als schrijver, maar als filmmaker. Eerst maakte ze in 2015 een filmessay van 23 minuten, voor het Rotterdams Filmfestival. Een paar jaar later kwam de documentaire: 69 minuten met alleen beeld uit dat ene filmpje. Soms vertraagd afgespeeld, dan weer uitvergroot, versneld, door een opschoonmachine gehaald; maar altijd hetzelfde materiaal, geschoten door opa Kurtz. Ondertitel: a lengthening.

Is je filmdebuut het begin van een nieuw genre?

„Dat kan ik niet zeggen want dan zou ik zeker moeten weten dat het nooit eerder is gedaan. Voor zover ik weet niet. Je zou het procedé op andere films kunnen toepassen, maar dat ga ik niet doen natuurlijk. Zoiets doe je één keer, om te zien of het lukt. Het is een experiment.”

Maar niet alleen dat toch?

„Nee, het is tevens een manier om recht te doen aan de levens van de mensen die je ziet. Een vorm van gedenken. Ik vertraag het beeld als een poging om het uitwissen tegen te gaan. Zolang we kijken is de geschiedenis nog niet voorbij.

„We kijken naar het filmpje van een amateur. Dat is volgens mij belangrijk, daar ontleent het veel kracht aan. Zo zie je af en toe Kurtz’ wandelstok in beeld, per ongeluk. Je ziet dat hij de huizen achter die vrolijke mensenmassa probeert te filmen, maar dat opgeeft. Niet te doen: de kinderen verdringen zich voor zijn camera. Ze willen gezien worden. Dit is pure non-fictie, zonder bedoeling, zonder pretentie, niks artistieks aan. Juist dat creëert een authentiek gevoel: plotseling krijg je een glimp van een verleden dat verloren is gegaan. Voor een historicus is dat fascinerend. Vaak zit er een kunstfilter tussen jou en het verleden. Je kunt zeggen: Rembrandt maakte bijzonder gelijkende portretten. En toch, hoe weten we dat eigenlijk? Bij zo’n portret van Oopjen denk je: dat moet wel realistisch zijn. Maar misschien was het nog een geflatteerd beeld ook! Was ze in het echt nog minder appetijtelijk.”

Three minutes is behalve gedenkteken een detective. Stigter zoekt naar wat we zien. De synagoge natuurlijk, een eetgelegenheid, kinderen die graag in beeld willen, burgers die rustig in de lens kijken. Maar is er meer?

„De mazzel was dat Glenn Kurtz al veel onderzoek had verricht. Maar in een boek kun je daar veel meer van kwijt dan in een film. Ik koos er daarom voor vooral dingen te vertellen die een link hebben met beelden uit de film. Dus hoor je niet over de naoorlogse levens van de overlevenden, bijvoorbeeld, maar wel over de knopen op de jassen en jurken die me de kans boden het verhaal te vertellen van de knopenfabriek in Nasielsk. Je hoort van alles over de lindebomen die op het pleintje staan en over het onderzoek dat ik heb verricht naar de naam boven de kruidenierswinkel. Ik heb zelfs een liplezer ingeschakeld die het Jiddisch uit die tijd en plaats kent. Maar de beelden van pratende monden waren te kort en te vaag om ze te kunnen lezen. De naam van een plant wist ik evenmin te achterhalen. Ik schreef een botanist aan, andere experts, maar nee, al was het duidelijk een rode bloem, het beeld gaf niet genoeg informatie om te bepalen van welke plant. Kortom, ik heb geprobeerd zoveel mogelijk informatie uit het celluloid te halen. Het is goed te erkennen dat er veel niet te vinden bleek. Dat zegt ook iets over wat er is gebeurd. Een hele cultuur is vermoord. Van maar een paar mensen op het filmpje is daarom de naam te achterhalen. Met die beroemde foto’s van de razzia op het Waterlooplein hier in Amsterdam in 1941 is dat overigens niet anders. Daarop kunnen we evenmin iedereen thuisbrengen, omdat veel van de mensen die de namen hadden kunnen vertellen eveneens zijn vermoord. Dat geeft de schaal aan van de vernietiging en maakt dit filmpje tevens zo bijzonder voor iemand als Maurice Chandler, de overlevende die je hoort. Zijn kleindochter zag het filmpje op de site van het holocaustmuseum in Washington en herkende haar grootvader direct, aan zijn guitige wangen. Nadat Chandler zichzelf had gezien was zijn eerste reactie, met zijn familie om hem heen: nu weten jullie dat ik niet van Mars kom.

Je wilt roepen: ‘Ga weg! Vlucht!

„Onze kennis van wat gaat gebeuren zet de beelden enorm onder druk. Je wilt roepen: ‘Ga weg! Vlucht!’ Dat maakt dat dit filmpje een soort omgekeerd effect heeft van een van de allereerste films ooit, van de gebroeders Lumière. Toen zijn de kijkers, naar het schijnt, weggedeinsd voor de trein die ze op zich af zagen rijden. Hier willen we de mensen op het celluloid toeschreeuwen dat zij moeten vluchten. Maar ze kunnen ons niet horen. Die afstand kunnen we nooit overbruggen, hoe levendig ze in de film ook lijken.

„De kennis van de geschiedenis zorgde er bovendien voor dat ik terughoudend ben omgegaan met het bewerken van de beelden. Het was alsof de film zelf aangaf: nee, wat je nu probeert, dat gaat te ver. Te freaky. Dit voelt respectloos. Ik ben daardoor dichter bij het origineel gebleven dan ik me eerst had voorgesteld.”

Lees de recensie: In ‘Three Minutes’ worden geen namen maar gezichten herdacht

In de hele documentaire mocht je van jezelf alleen beeld gebruiken uit de drie minuten van de vakantiefilm. Ben je nooit in de verleiding gekomen om die regel te overtreden?

„Vaak moet je onderweg een plan bijstellen, maar deze keer bleef het eerste idee werken. De documentaire laat zien wat het kan opleveren als je je echt ergens op concentreert. Het is een soort slow watching. De documentaire begint met het tonen van de drie, bijna vier minuten found footage en eindigt daar ook weer mee, maar de tweede keer kijk je er waarschijnlijk heel anders naar. En nog steeds: telkens als ik het vakantiefilmpje zie, vallen me nieuwe details op. En het is gelukkig niet uit te sluiten dat er nog ergens nieuwe informatie wordt gevonden, dat een kijker toch nog iemand herkent bijvoorbeeld.

„De enige concessie die ik heb gedaan zit helemaal aan het einde, bij de aftiteling. In de film zie je Maurice Chandler als jongen van dertien terwijl je hem hoort zoals hij nu is. Ik ben zelf erg nieuwsgierig van aard, dus ik begrijp het verlangen van kijkers om hem ook te zien zoals hij nu is, op zijn 97ste. Dus besloot ik een foto van hem te tonen bij de aftiteling. Om consequent te zijn besloot ik daarop een foto te laten zien van iedereen die bij de film betrokken was, van David en Glenn Kurtz maar ook van componist Wilko Sterke en researcher Katarzyna Kacprzak, editor Katharina Wartena en verteller Helena Bonham Carter. Zo kun je ook nog iets zeggen over de verschillende werking van woord en beeld, wat een van de onderliggende onderwerpen is van de documentaire. Van de meeste mensen uit de found footage kennen we juist alleen de gezichten, niet de namen. Daarom heb ik tegen het einde van de documentaire een soort portretgalerij laten maken van alle gezichten die we in het filmpje konden vinden, hoe miniem of onscherp ook, om de mensen uit het celluloid te erkennen als de individuen die het geweest zijn, één voor één. Kijken wordt hier gedenken.”