Was ‘Boetsja’ een ontsporing, of was het strategie?

Was het een ontsporing of was het strategie? Terwijl nog dagelijks nieuwe beelden en getuigenissen van de gruwelijkheden in Boetsja naar buiten komen, dringt die vraag zich op. Honderden inwoners van de voorstad van Kiev zijn tijdens de bezetting door het Russische leger gemarteld, verkracht, vermoord. Onder de slachtoffers zijn kinderen, mensen op de fiets, mensen met vastgebonden handen. Welk leger doet zoiets, en waarom?

De gruwelijke sporen van de Russische terugtrekking bij Kiev

Deze podcast luister je ook in onze app

Denk niet dat deze wandaad specifiek Russisch is, zegt militair historicus Christ Klep. „Helaas zijn er genoeg voorbeelden. We hebben het net kunnen lezen in het onderzoek naar extreem geweld door het Nederlandse leger in Indonesië, tussen 1945 en 1949. Ik moest ook denken aan het bloedbad van My Lai, de Vietnamese plaats waar Amerikaanse soldaten in 1968 honderden burgers hebben gedood. Dat was waarschijnlijk dezelfde dynamiek.”

Klep denkt dus eerder aan een ‘spontane’ geweldsuitbarsting dan aan een vooropgezet plan. Hij schetst de veronderstelde dynamiek. „Ontsporingen als deze komen vaak voort uit nederlagen, en vaak in een guerrilla-oorlog. De eenheid is kwaad en gefrustreerd: ze hebben mensen verloren, ze kunnen niet vechten op de manier waarvoor ze getraind zijn, ze voelen zich vernederd en belaagd. De tegenstander blijkt onverwacht sterk. Ze moeten hun agressie afreageren maar militairen zijn er niet. Burgers zijn dan de dupe.”

Lees ook over forensisch onderzoek naar de wreedheden in Boetsja

Eén kenmerk van het Russische leger kan wel hebben meegespeeld, zegt Klep. „Anders dan westerse legers heeft het Russische leger een slecht onderofficierskader. Die cruciale laag tussen officieren en soldaten ontbreekt. Omdat de officieren op afstand opereren, was er wellicht niemand om de manschappen tot de orde te roepen.”

Volgens de veiligheidsdienst van het Oekraïense ministerie van Defensie gaat het om de 64ste zelfstandige gemechaniseerde infanterie brigade, geleid door luitenant-kolonel Azatbek Omoerbekov. Hun basis is in Knjaz-Volkonskoje, bij de stad Chabarovsk, in het verre oosten van Rusland.

Geweld tegen onschuldige burgers heeft een lange traditie in de Sovjet-Unie. Na de Russische Revolutie en de daaropvolgende burgeroorlog lieten de Bolsjewieken hun ‘Rode Terreur’ los op iedereen die zich op een of andere manier verzette tegen de nieuwe orde. In 1940 werden duizenden Poolse krijgsgevangen officieren doodgeschoten. Meestal werden de executies uitgevoerd door de geheime dienst NKVD, maar ook het Rode Leger heeft bloed van burgers aan zijn handen. Berucht zijn de massale verkrachtingen van Duitse vrouwen en meisjes door de Sovjet-‘bevrijders’ in 1945.

Tsjetsjeense Oorlogen

Ook de strijdkrachten van de Russische Federatie hebben een besmeurd blazoen als het gaat om mensenrechten. Tijdens de twee Tsjetsjeense Oorlogen (1995-1996 en 1999-2000) maakten Russische militairen zich schuldig aan verkrachting, marteling en moord – ook nadat Tsjetsjeense strijders de bergen introkken en het conflict een guerrilla-oorlog werd. Daarbij ging het niet alleen om excessen, zo schrijft Emma Gilligan in Terror in Chechnya: Russia and the Tragedy of Civilians in War. Volgens de Amerikaanse hoogleraar was geweld tegen de Tsjetsjeense burgers gepland. „De Russische strijdkrachten terroriseerden burgers in de hoop dat ze de materiële en psychologische ondersteuning van de separatistische beweging daarmee zouden ondergraven”, schrijft Gilligan. „Het doel, zo lijkt het, was niet om de hele Tsjetsjeense bevolking te vernietigen, maar om controle uit te oefenen door angst en de militaire tactiek van willekeurige executies, verdwijningen, verkrachting, marteling, detentie en vernedering.”

Lees ook Verschrikkingen in Boetsja zijn niet de eerste oorlogsmisdaden in Oekraïne

Volgens de Oekraïense geheime diensten planden Russische geheime diensten de liquidatie van Oekraïense bestuurders. Onderzoekers van de Britse defensie-denktank RUSI kregen vlak voor de invasie gelekte documenten via Oekraïense autoriteiten. Het RUSI concludeerde dat de Russische geheime dienst FSB oefende op de infiltratie van speciale troepen die Oekraïense politici die verzet zouden bieden moesten „localiseren en elimineren”. Tijdens de eerste dagen van de invasie werden verschillende groepen Russische ‘saboteurs’, sommigen in Oekraïense uniformen, uitgeschakeld.

Getuigen vertellen dat Russische militairen op zoek waren naar tatoeages die duiden op Oekraïens nationalisme

Er zijn aanwijzingen dat er, mogelijk naast ontspoord en willekeurig geweld, sprake was van ‘beleid’ om burgers te doden in Boetsja. Getuigen vertelden aan mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch dat Russische militairen op zoek waren naar tatoeages die zouden duiden op Oekraïens nationalisme. In de woorden van een commandant van het Russische leger was het doel om de bevolking „te reinigen van het vuil”. Met vuil bedoelde hij vijf mannen die werden geëxecuteerd.

Een andere aanwijzing voor doelbewust moorden is een geruchtmakend opiniestuk dat afgelopen zondag verscheen op de site van staatspersbureau Ria Novosti. Belangrijker dan de auteur – Timofej Sergejtsev, naar eigen zeggen filosoof en politiek strateeg – is het medium: Ria Novosti geldt als spreekbuis van het Kremlin.

Dat het artikel spreekt over de noodzaak om Oekraïne te ontdoen van nazisme is niet verrassend; Poetin noemde ‘demilitarisering en denazificatie’ als doelen. Schokkend is de conclusie dat de maatschappelijke bovenlaag moet worden ‘gezuiverd’ en de rest van de samenleving moet worden ‘heropgevoed’. Het nazisme zit zo diep verankerd dat het land moet worden opgeheven: „Denazificatie zal onvermijdelijk ook een de-Oekraïnisatie zijn”.

Het ultieme kwaad

Politiek filosoof Grigori Joedin legt op Twitter een verband tussen deze redenering en Boetsja. Nazisme is in Russische ogen het ultieme kwaad. Oekraïne blijkt ervan doordrenkt, wie zich verzet tegen de Russische ‘bevrijding’ is een nazi en kan worden vermoord. Zo verschuift het Russische doel voor Oekraïne van ‘bevrijding‘ naar ‘zuivering’. Joedin vreest dat het ergste nog moet komen.

Oud-president en oud-premier Dmitri Medvedev bevestigde dinsdag op Telegram dat de Russische ambities verder reiken dan een militaire zege in Oekraïne. Volgens hem zijn Poetins doelen „niet zomaar voltooid” en worden ze „niet alleen op het slagveld bepaald”. Zijn conclusie: „Veranderen van het bloedige en met valse mythes gevulde bewustzijn van een deel van de Oekraïners is het belangrijkste doel. Dat doel dient de vrede van toekomstige generaties Oekraïners en de mogelijkheid om eindelijk een open Eurasia te bouwen – van Lissabon tot Vladivostok.”

Daarmee kan de moordpartij in Boetsja gezien worden als onderdeel van een ambitieuze en kwaadaardige ambitie. Die ambitie geldt dan niet voor de daders zelf, denkt Christ Klep. „Voor de camera hebben Russische soldaten het over het verdrijven van nazi’s, maar dat zegt niets. Militairen hebben verschillende drijfveren, maar ideologie staat doorgaans onderaan dat lijstje.”