Moskeeën zijn vertrouwen in gemeenten kwijt: ‘Hoe konden we zo naïef zijn?’

In de deuren van de Abou Bakr-moskee in Almere zit glas. Een zwakke plek, dat ziet de adviseur die een veiligheidsscan uitvoert onmiddellijk. Stel dat een extreem-rechtse terrorist met een auto naar binnen wil rijden? De adviseur zegt dat het moskeebestuur voor de zekerheid een grote plantenpot voor de deur kan zetten. Het is 2020 en het moskeebestuur is bang. In Nieuw-Zeeland zijn meer dan vijftig moskeegangers omgekomen bij een aanslag, de bestuurders in Almere ontvangen dreigtelefoontjes. Daarom hebben Almeerse moskeeën de gemeente om extra beveiliging gevraagd.

De beveiligingsadviseur die de gemeente langs stuurt, is een dertiger met baardje, van het bedrijf AndersVeilig. Hij controleert de camera’s, alarmsystemen, vluchtroutes. Hij is niet alleen geïnteresseerd in de veiligheid van het gebouw. Hij vraagt ook naar het moskee-onderwijs, vertelt voorzitter Hassan el Fadili. Hoe vaak zijn er lessen? Zou hij de lesboeken eens mogen inzien? „Ik gaf hem een Arabisch boek, hij bladerde er aandachtig doorheen”, zegt El Fadili. „En nu denk ik: hoe naïef konden we zijn?”

In een kamer op een industrieterrein aan de rand van Almere zit hij met bestuurders van de vier andere moskeeën in de stad. Ze kwamen er door een artikel van NRC achter dat er in het geheim onderzoekers in hun moskeeën zijn geweest. De onderzoeken werden uitgevoerd door een privaat onderzoeksbureau, Nuance door Training en Advies (NTA). Hun onderzoekers schreven rapporten vol privacygevoelige informatie over wat er speelde binnen de islamitische gemeenschappen. Dat deden ze met behulp van een controversiële methode: ze gingen langs bij moskeeën zonder zich kenbaar te maken.

In de moskeeën – NRC bezocht gebedshuizen in vier gemeenten – heerst een half jaar na de publicatie nog altijd onrust en de banden met de overheid zijn ernstig aangetast. De bestuurders weten inmiddels meer over hoe de onderzoeken zijn uitgevoerd. Onafhankelijk van elkaar vertellen ze hoe het onderzoeksbureau volgens hen te werk ging: medewerkers kwamen de moskee binnen als beveiligingsexpert, theoloog, ambtenaar of adviseur van de gemeente.

Lees het eerdere artikel: Undercover naar de moskee: geheim onderzoek naar islamitische organisaties

Een van hen is de dertiger die zich bij de Almeerse moskeeën bekendmaakte als medewerker van AndersVeilig – het blijkt een bedrijf van NTA te zijn. Volgens zijn cv heeft de man geen aantoonbare kennis van het beveiligen van gebouwen. Hij is islamoloog, gespecialiseerd in terrorisme. Hij beheerst Egyptisch-Arabisch en klassiek Arabisch. Hij is ook hoofdonderzoeker bij NTA en verricht er ‘veldonderzoek’ voor de ‘krachtenveldanalyses’, zoals het bedrijf de geheime moskee-onderzoeken noemt.

Waarom stelde hij zich dan alleen voor als beveiligingsadviseur?

Aan de telefoon zegt de man over zijn rol als beveiliger én veldonderzoeker: „Het waren gescheiden dingen.” Heeft hij in de Almeerse moskeeën interesse getoond in het lesmateriaal? „Niet vanuit die rol.” Wel vanuit een andere rol? „Daar kan ik niet te veel over zeggen. Dat gaat dan over NTA.”

Meerdere medewerkers

In de Almeerse moskeeën kwamen meer medewerkers van NTA over de vloer. De gemeentelijke veiligheidsambtenaar die geregeld bij de moskeeën langs gaat, is een onderzoeker van NTA. Datzelfde geldt voor een theoloog die door de burgemeester aan de Almeerse moskeeën wordt voorgesteld.

De theoloog wil de moskeebestuurders trainen in „politieke en bestuurlijke sensitiviteit” – de kosten neemt de gemeente op zich. Na de training in 2020 merkt moskeevoorzitter Fariz Akkouh dat de gemeente er achteraan blijft zitten. „Ambtenaren bleven vragen of wij deze theoloog niet vaker wilden inschakelen. Ik dacht toen al: waarom oefent de gemeente hier zoveel druk op uit?”

Achteraf denken de moskeeën de verklaring te hebben gevonden. Akkouh: „Ze probeerden hun informant binnen te krijgen.” In die tijd treft de gemeente in het geheim voorbereidingen voor het onderzoek dat NTA moet gaan uitvoeren. Het wordt na de publicatie stopgezet.

Ook in de Delftse Al Ansaar-moskee kennen ze de theoloog. Hij ondersteunt langere tijd het moskeebestuur. „Hij was een prominent lid van onze gemeenschap”, zegt moskeevoorzitter Abdelmonim Maanaoui. „Tot we erachter kwamen dat hij hier was voor onderzoek.”

Ambtenaren bleven vragen of wij deze theoloog niet vaker wilden inschakelen. Ik dacht toen al: waarom oefent de gemeente hier zoveel druk op uit?

Fariz Akkouh moskeevoorzitter

Het is dan 2020. De gemeente heeft net een onderzoek besteld bij NTA, bestemd voor de openbaarheid. De theoloog vraagt mannen in de moskee mee te werken aan dat onderzoek. Hij laat hen namens NTA een geheimhoudingscontract tekenen en interviewt hen.

In de conceptversie van het NTA-rapport uit 2021 leest het moskeebestuur namen van conservatieve predikers die de moskee heeft geweerd. Maar bijna niemand wist daarvan. „Alleen de theoloog kon dat weten”, zegt voorzitter Maanaoui. „Hij vormde met een bestuurder de commissie die ging over gastsprekers. Hij had die sprekers zélf geweerd.”

Als het bestuur zijn beklag doet bij de gemeente, verdwijnen de namen van de geweerde sprekers uit het eindrapport. De theoloog wordt vanaf dan gewantrouwd. Hij wordt niet meer in de moskee gezien. Maanaoui, cynisch: „Zijn taak zat erop.”

Na de berichtgeving in NRC vorig jaar wordt duidelijk dat NTA de Delftse moslimgemeenschap al eerder had onderzocht. Dit heimelijke onderzoek loopt tot februari 2018 – juist wanneer de theoloog veel in de moskee is te vinden.

Voor de moskeegangers is het duidelijk: de theoloog was betrokken bij het onderzoek. De theoloog zelf stelt, net als NTA, dat hij er niks mee te maken had. Pas vlak ná het onderzoek zou hij voor NTA zijn gaan werken.

Lees ook: NCTV waarschuwde voor de risico’s van het undercover onderzoeken van moskeeën

Slecht Nederlands

Ook bij moskee An-Nasr in Huizen loopt het onderzoeksbureau vanuit een andere rol rond. Abdelhamid Essayah vertelt gedetailleerd hoe het ging. „We werden bij de burgemeester geroepen”, zegt de oud-secretaris. „Die vertelde dat hij ontevreden was over de communicatie tussen de gemeente en de moskee. Het bestuur sprak volgens hem te slecht Nederlands.” De burgemeester biedt meteen een oplossing aan: hij kent een adviseur met een Marokkaanse achtergrond die het bestuur zou gaan helpen. „Hij zou een tussenpersoon richting de gemeente worden, vooral omdat hij alle talen beheerste: Berber, Arabisch én Nederlands.”

Vanaf die tijd is de adviseur geregeld in de moskee te vinden. „Vooral tijdens de vastenmaand was hij hier”, zegt Essayah. „Vaak stond hij voor de ingang van de moskee te praten met jongens van rond de dertien jaar.” Hij hoort de man aan hen vragen wat ze vinden van Syriëgangers. „Ik dacht: hij is gewoon bezorgd, hij is ook een Marokkaan”, zegt Essayah. „Maar ik heb weleens een vader gewaarschuwd: pas op met wat jouw zoon allemaal tegen die man vertelt. Ik wilde niet dat kinderen dingen gaan roepen waar ze niets van af weten.”

De adviseur blijft in de moskee komen totdat het heimelijke onderzoek in 2018 is afgerond, volgens Essayah. Daarna is hij niet meer gezien.

De gemeente Huizen bevestigt dat een NTA-medewerker jaren in de moskee rondliep. Volgens een woordvoerder was hij daar als ‘netwerkregisseur’, niet als onderzoeker. Tijdens de onderzoeksperiode zou de man zelfs niet in de moskee zijn geweest.

Het huidige moskeebestuur bevestigt echter de lezing van Essayah, dat de adviseur er ook tijdens het onderzoek rondliep, zonder dat het bestuuur van het onderzoek wist. Het moskeebestuur betreurt dat de gemeente hierover een onjuist beeld schetst.

Vrees voor spionnen

De Tawheed-moskee in Leidschendam stroomt op een koude middag vol met jonge mannen voor het vrijdaggebed. In de bestuurskamer vertelt voorzitter Mohamed Ahouch over de ambtenaar die zes jaar lang namens de gemeente over de vloer kwam. Hij was er „kind aan huis”, ze spraken over elkaars kinderen. De ambtenaar zei dat hij bekeerd was. „Al bad hij vreemd genoeg nooit mee.”

De ambtenaar vroeg ook of hij eens in de boeken mocht kijken. Gewoon, uit belangstelling. Ahouch had er geen bezwaar tegen.

Ahouch had er geen moment meer aan gedacht tot hij begin dit jaar door het NTA-onderzoek bladerde. Na de berichtgeving over de onderzoeken bood de gemeente de moskee gedeeltelijk inzage in het rapport. Het grootste deel was zwartgelakt. In een voetnoot las Ahouch dat voor het onderzoek „observaties in de moskee” hadden plaatsgevonden. Ook een passage over het lesboek dat de moskee gebruikt – het boek dat Ahouch aan de ambtenaar had laten zien – was zichtbaar. Gebruikte NTA de ambtenaar als informant?

De gemeente bevestigt dat de ambtenaar heeft gevraagd naar lesmateriaal, terwijl het geheime onderzoek liep. Toch staat deze „informatie uitvraag” los van het NTA-rapport, aldus de gemeente.

De gevolgen van de onderzoeken zijn nog altijd voelbaar. Bezoekers zijn elkaar gaan wantrouwen. In de Haagse moskee as-Soenah werd laatst een nieuw tapijt gelegd. Een bezoeker filmde dat met zijn mobiel. „Mensen dachten meteen dat hij een spion was”, zegt woordvoerder Abdelhamid Taheri. Er brak ruzie uit. Taheri moest de bezoeker meenemen naar een andere ruimte om de gemoederen te sussen.

Lees ook: Undercover? De gemeente wilde graag ‘rauw beeld’

De moskeebestuurders begríjpen het niet. Ze hadden allemaal de mobiele nummers van de burgemeester in hun telefoon. Ze hadden veel en intensief contact over gezamenlijke zorgen zoals de aantrekkingskracht van extremisme of criminaliteit op jongeren. Die samenwerking is in veel gemeenten gestopt, met name in gemeenten die blijven ontkennen dat er fouten zijn gemaakt.

Zo zegt de Delftse moskeevoorzitter Maanaoui: „Totdat wij het rapport te zien krijgen en de burgemeester haar fouten toegeeft, hoeft de gemeente hier niet meer langs te komen.”

Ook op het industrieterrein in Almere zeggen de moskeevoorzitters dat ze zich bedrogen voelen. „Het is alsof je iemand in je huis hebt gelaten, en er daarna achter komt dat-ie in je kastjes heeft gekeken.”

NTA laat via een advocaat weten dat de medewerkers die gemeenten bij hen inhuurden als adviseur of expert, niet bijdroegen aan de geheime onderzoeksrapporten. De gemeenten Almere en Huizen antwoorden dit ook. Delft schrijft: „Wij blijven erbij dat NTA-medewerkers niet in de Al Ansaar moskee zijn geweest voor de non-informed krachtenveldanalyse uit 2017/2018.” Voor overige vragen verwijst de gemeente naar NTA.

„Natuurlijk gaat er bij ons wel eens iets mis, net als in ieder ander bedrijf”, mailt de NTA-advocaat. „Maar bovenal gaat het om integere mensen die niet in het geheim, undercover, zonder zich kenbaar te maken, of welke termen u daar ook voor gebruikt, actief zijn.”

Correctie (13 oktober 2022): In een eerdere versie van dit artikel werd vermeld dat de ramen van de theoloog zijn ingegooid. In een reactie stelt NTA dat dit niet bij de theoloog maar bij een andere medewerker gebeurde.