Ze trouwden in Westerbork en gingen op huwelijksreis naar de dood

Het boek staat vol met foto’s waar je naar blijft kijken. Maar één ervan trekt langer dan gemiddeld de aandacht omdat je niet alleen een lachende man en vrouw ziet, maar ook een baby. Franziska Grün en Max Falk waren één van de 261 stellen die tijdens de Tweede Wereldoorlog voor de wet trouwden in Westerbork. Negen maanden later werd hun zoon Robert geboren.

Westerbork was een kamp met een relatief mild regime. Er werd gesport, er werd gemusiceerd, er werd bemind. En er werd dus ook getrouwd. Over het bijzondere verhaal van al die bruidsparen maakte Saskia Aukema, fotograaf en tekstschrijver, een bijzonder boek. Het idee ontstond nadat haar vader op een dag vertelde dat haar oudtante Annie in Westerbork getrouwd was met haar vriend Hans. Annie bleek niet de enige.

Saskia Aukema verzamelde foto’s van bruidsparen. Op de achtergrond zie je soms een houten barak. Je ziet ook dat de gefotografeerden hebben geprobeerd zich feestelijk te kleden, ook al kunnen de corsages de aandacht niet afleiden van alle Jodensterren.

Tot de dood ons scheidt is prachtig én effectief vormgegeven (door Suze Swarte). Het begint met kleurenfoto’s van de directe omgeving van het kampterrein anno nu. Daarna volgen zwart-wit-foto’s van bruidsparen en afbeeldingen die herinneren aan hun huwelijken onder bizarre omstandigheden. Een tekening voor het bruidspaar, een papiertje waarop verloofden vast hun handtekeningen oefenden, een getypt velletje met daarop de lunch van een huwelijksfeest: ‘Bouillon met een sneetje. Spercieboontjes. Westerborksche “geschilde”. Goulash. Pudding.’

Een driegangenmenu zal er niet altijd geweest zijn. Elders in het boek is het verhaal te lezen van Ronald Vles, die vertelt over het enthousiasme waarmee zijn ouders spraken over het mooiste huwelijkscadeau dat zij kregen: een aardappel.

Op sommige bladzijden staat alleen een kort citaat.

‘Als je met mij trouwt hoef je niet op transport, was het eerste wat hij zei.’

Of een korte dialoog.

Mientje: ‘Ik dacht: als ik dan toch dood moet, dan niet als maagd.’

Max: ‘Bij dat trouwen hoorden natuurlijk ook de emolumenten van het huwelijk. Daarom kocht ik voor een brood en een pakje boter iemand om zodat we ergens de huwelijksnacht konden doorbrengen.’

Mientje: ‘Max had pech, ik was net die dag ongesteld geworden.’

Bladerend door het boek komen de vragen vanzelf op. Hoe zag een huwelijk in Westerbork eruit? Waarom besloten mensen daartoe? En de meest prangende vraag die opkomt als je al deze, meest jonge, mensen in de ogen kijkt: hoe liep het met hen af?

Die vragen worden pas achterin het boek beantwoord, ná een lijst met namen van alle stellen met daarachter de trouwdatum en het aantal dagen dat ze samen waren.

Soms trouwden mensen uit liefde. Soms omdat ze dachten dat een huwelijk hun overlevingskansen zou vergroten. ‘Iemand die ons kende, kwam naar ons toe en zei: “Als jullie nu gaan trouwen, dan blijf je als familie bij elkaar”, vertelde Catharina Blitz, die de oorlog overleefde, later in een interview. Dezelfde nacht nog werd zij met haar man Maurits van Thijn ‘doorgestuurd’. ‘Op huwelijksreis naar Auschwitz’, zei zij daarover.

Met weinig woorden wordt een heel verhaal verteld. Bijvoorbeeld over Selfried Fuchs die er als tuinman van kampcommandant Gemmeker voor zorgde dat er elke dag een bosje witte anjers (zijn favoriete bloemen) op zijn bureau stond. Hij overleefde de oorlog, net als zijn vrouw. Op de dag na de bevrijding van Westerbork werd hun dochter Ruth geboren. Het toestaan van al die huwelijken had waarschijnlijk te maken met de schijn van normaliteit die de Duitsers graag in stand hielden. Op het kampterrein was zelfs een gebouw ingericht als burgerlijke stand.

Driekwart van de stellen overleefde de oorlog niet samen. Annie, de oudtante van de auteur, en haar man Hans werden vergast in Sobibor, 36 dagen nadat ze waren getrouwd. Baby Robert werd waarschijnlijk met zijn moeder meteen na aankomst in Auschwitz vermoord. Tot de dood ons scheidt is een monument in boekvorm.