Nederland wordt niet veel veiliger na de uitwijzing van 17 Russische spionnen

Ze struinen technologie-beurzen in Nederland af om – vaak in goed Nederlands – een praatje aan te kunnen knopen met medewerkers van nanotechnologiemaker Philips of wapenfabrikant Thales. Ze ontvangen op Schiphol medewerkers van de Russische militaire geheime dienst GROe die hier komen spioneren, zoals in 2018 bij VN-organisatie OPCW in Den Haag gebeurde. En ze bezoeken openbare bijeenkomsten met belangrijke politici, zoals eind februari in Den Haag met premier Mark Rutte over de NAVO. Daar vroeg een hoge Russische diplomaat aan de premier waarom hij zo vaak over ‘Poetin’ sprak en zo weinig over ‘President Poetin’, en waarom Rutte de president zo vaak persoonlijk aanviel.

Vanaf deze woensdag komt voor veel medewerkers van de Russische ambassade in Den Haag een eind aan dit werk. Dinsdag maakte minister Wopke Hoekstra (Buitenlandse Zaken, CDA) bekend dat Nederland 17 van de 75 geaccrediteerde Russische diplomaten hun koffers kunnen pakken wegens spionage. Dat is minder dan een derde van het aantal medewerkers, het percentage dat experts meestal aanhouden voor het aandeel Russische spionnen dat onder diplomatieke dekmantel opereert.

Meestal een of twee

Toch spreken inlichtingen-experts van een hoog aantal uitgewezenen. „Meestal werden maar een of twee diplomaten uitgewezen, nu veel meer”, zegt Willemijn Aerdts, inlichtingen-expert van de Universiteit Leiden. Zo zette Nederland in 2020 twee officieren van de Russische civiele inlichtingendienst SVR uit. Die legden volgens de AIVD contact met personen met toegang tot gevoelige informatie binnen de hightechsector over kunstmatige intelligentie, halfgeleiders en nanotechnologie.

„Zoveel diplomaten in een keer uitwijzen, gebeurde bij mijn weten niet eerder”, zegt ook Rusland-kenner Ben de Jong, eveneens van de Universiteit Leiden. „Bovendien was de uitwijzing duidelijk afgestemd met een aantal andere Europese landen zoals België en Polen, die hetzelfde deden.”

Wat De Jong daarbij opviel: grote landen zoals Duitsland en Frankrijk ontbraken nu in het rijtje. Dat maakt de massale uitzetting van Russen uit Europa als politiek gebaar mogelijk minder krachtig, zegt hij.

Gezien de coördinatie wordt de uitwijzing alom geïnterpreteerd als politiek statement: een nieuwe sanctiemaatregel van westerse landen tegen Rusland na de uiterst gewelddadig verlopen inval in Oekraïne. Verder moet de maatregel de nationale veiligheid beschermen, aldus minister Hoekstra. „We zien toegenomen assertiviteit”, zei hij in het AD over de Russische diplomaten. „Het is aan ons als kabinet om informatie van onze veiligheidsdiensten zeer serieus te nemen en te staan voor de veiligheid in Nederland.”

Vermoedelijk, zeggen bronnen, waren de diplomaten bezig met het verzamelen van geheime informatie over wapenleveranties aan Oekraïne, politieke en militaire besluitvorming binnen de NAVO, en overleg over nieuwe sancties. „Russen gebruikten Nederland in het verleden vaak als achterdeur”, zegt De Jong. „Zo probeerden ze via een relatief klein land informatie over grote organisaties als de NAVO en EU te vergaren.”

Geruchtmakend was, bijna tien jaar geleden, de arrestatie van ambtenaar Raymond P. van Buitenlandse Zaken. Hij deelde geheime informatie over NAVO en EU met een Russisch spionnen-echtpaar dat vanuit Duitsland opereerde; het werd waarschijnlijk geholpen door de Russische ambassade in Den Haag. P. verstrekte informatie over het raketschild van de NAVO (nu weer hoogst actueel) en over militaire operaties in Libië en Afghanistan. P. werd in 2014 in hoger beroep veroordeeld tot acht jaar cel.

Gefilmd

Het is echter de vraag of de nationale veiligheid daadwerkelijk geholpen is met de uitwijzing van de 17 diplomaten, zoals Hoekstra suggereert. In de eerste plaats gaat het om Russische agenten die waarschijnlijk al langer in het vizier waren van de afdeling contraspionage van de AIVD. Sommigen waren opgedoken in 2018 in het onderzoek naar de OPCW-hack in Den Haag. Anderen waren betrapt en gefilmd bij de overdracht van hoogwaardige technologie in 2020. Via deze agenten konden weer andere Russische contacten worden getraceerd. Die aantrekkelijke ‘volgmogelijkheden’ houden nu abrupt op.

Inlichtingen-expert Willemijn Aerdts zegt: „In de toekomst komen er waarschijnlijk weer nieuwe diplomaten, dat is in het verleden gebleken. Dan moet je die als inlichtingendienst weer gaan volgen, kijken met wie ze praten, etcetera. Dat kost diensten veel tijd en mankracht. Diensten begrijpen heel goed wat er dinsdag gebeurde. Ze weten dat dit er allemaal bij hoort. Maar er zullen daar zeker ook mensen balen, omdat de diplomaten die ze in de smiezen hadden, er straks niet meer zijn.”

Ook De Jong ziet dit nadeel, maar brengt een nuance aan. Bepaalde kennis over spionage-activiteiten en dito gewoontes van de Russen blijven intact bij de diensten, ongeacht hoeveel mensen er worden weggestuurd. Zo weten doorgewinterde AIVD’ers dat 20 december een belangrijke feestdag is voor Russische spionnen, vertelt de Jong. „Dat is de oprichtingsdag in 1917 van de Tsjeka, de revolutionaire voorloper van de KGB [Russische geheime dienst]. Als je op die dag een gezelschap Russen flink vrolijk en beschonken ziet worden, dan haal je de spionnen er gemakkelijk uit.”

Lees ook:Poetins spionnen in Rusland

In de tweede plaats zullen de traditionele Russische tegenmaatregelen straks niet mals zijn, verwachten de deskundigen Aerdts en De Jong. Als Moskou hetzelfde aantal diplomaten uit de Nederlandse ambassade de deur wijst, wordt het eenzaam in Moskou. „Dan blijven daar maar 8 van de 25 huidige medewerkers over”, rekent Aerdts voor. Onder de straks weggestuurden zitten medewerkers die nu nog nuttige informatie uit een zeer gesloten land naar buiten kunnen brengen. Dat houdt vermoedelijk snel op, verwacht Aerdts.

Gazprom

Verder waarschuwt Rusland-kenner De Jong voor het blindstaren op het belang van de Russische ambassade in Den Haag als zenuwcentrum voor spionage. Juist door de globalisering en sterk toegenomen verstrengeling is het aantal Russische bedrijven en organisaties in Nederland enorm gegroeid. Hun bijdrage aan Russische spionage blijft intact. De Jong: „Ga er maar vanuit de Russische geheime diensten vaste vertegenwoordigingen hebben bij bedrijven als Gazprom en Aeroflot. Hun werk gaat gewoon door. Wel hebben ze als nadeel dat ze niet onder diplomatieke dekmantel kunnen opereren.”

Ten slotte is er een onbekend, maar waarschijnlijk substantieel aantal illegals: spionerende echtparen zoals het genoemde uit Duitsland, die soms al decennia in Nederland wonen en helemaal met hun omgeving vergroeid zijn. Netflix maakte hen beroemd in de serie The Americans. Van oudsher, in de Koude Oorlog, werden hun acties niet gecoördineerd vanuit ambassades, maar vanuit de hoofdkwartieren van de SVR en GROe in Moskou zelf. Het risico van ontdekking van de illegals was anders te groot.

Wel was er volgens De Jong altijd een zekere praktische rol van ambassades op dit gebied, bijvoorbeeld via de dead drops: het achterlaten van geheime boodschappen in bijvoorbeeld parken voor personeel met zo’n deep cover. Mogelijk wordt het na de uitwijzing van de 17 Russische diplomaten in Nederlandse parken wat rustiger.