Denemarken opent gevangenis in Kosovo: ‘Jullie toekomst ligt niet in Denemarken’

De gevangenis van Gjilan? Die waar de Denen naartoe komen? Jazeker kennen de automonteurs die. Ze wijzen omhoog. Daar, bovenop die heuvel. Het gebouw torent, als je eenmaal in de buurt bent, boven de omgeving uit, maar op weg ernaartoe zijn geen verkeersborden langs de zanderige en steile paden. Bij het betreden van het gevangenisterrein verdwijnen stof en armoede uit beeld en verschijnt minimalistische architectuur temidden van strak aangelegde straten.

Naar deze gevangenis, zo’n vijftig kilometer ten zuidoosten van de Kosovaarse hoofdstad Pristina, verhuizen in 2023 driehonderd gevangenen uit Denemarken. Een omstreden plan dat Kosovo en Denemarken eind 2021 bekendmaakten, al moeten de parlementen van beide landen er deze lente nog mee akkoord gaan. Het gaat om gedetineerden die Denemarken na hun straf wil uitzetten naar landen buiten de Europese Unie. De gedwongen verhuizing naar Kosovo – geen EU-lid – is alvast een stap in die richting. De Deense minister van Justitie Nick Haekkerup zei dat hij hiermee een duidelijk signaal wil afgeven aan mensen van buiten de EU. „Jullie toekomst ligt niet in Denemarken en dus moeten jullie je straf niet hier uitzitten.”

De komende vijf jaar kan Denemarken gebruik maken van de cellen in Gjilan, met de mogelijkheid om nog eens vijf jaar te verlengen. Kosovo krijgt daar in totaal 210 miljoen euro voor, die het land volgens de afspraken voornamelijk moet steken in projecten voor duurzame energie. De meeste stroom in Kosovo is nu nog afkomstig van kolencentrales.

De gevangenis in Gjilan wordt zo een stukje Denemarken in Kosovo. De dagelijkse leiding komt in handen van zowel een lokale als een Deense directeur. Het huidige personeel kan blijven werken, maar er komt extra Deens personeel bij. De Deense regering is straks eindverantwoordelijk.

De gevangenis, gebouwd in 2015, mag de jongste van Kosovo zijn, het gebouw is nog niet conform Deense normen. Daarom zal het nog verbouwd worden, bijvoorbeeld voor de aanleg van andere elektriciteitsbedrading en meer faciliteiten, zoals een gymzaal.

Piraat met één been

Dat er nog wat moet gebeuren, is niet gek, zegt Alban Muriqi op het ministerie van Justitie in Pristina. Hij is de politiek adviseur van minister van Justitie Albulena Haxhiu. „In Gjilan zitten nu gedetineerden die hun veroordeling nog afwachten. Ze verblijven daar niet heel lang.” Het betekent in de praktijk dat er weinig faciliteiten voor hen zijn: ze zitten 22 uur per dag op hun cel en mogen twee keer per dag een uurtje naar buiten. Een handjevol gedetineerden mag helpen met het voorbereiden van het eten.

Momenteel zitten er zo’n tweehonderd mensen in de gevangenis, waar plek is voor maximaal driehonderd. De Kosovaren die er nu zitten, zullen moeten verkassen. Volgens Muriqi is dat geen probleem. „Het enige lastige is dat families soms wat langer moeten reizen om ze te zien.”

De gesprekken met Denemarken zijn zo’n twee jaar geleden begonnen op Deens initiatief, vertelt hij. „We zien dit als een overeenkomst waar Kosovo van kan profiteren. Het ligt gevoelig natuurlijk, er worden zo’n driehonderd mensen uit derdewereldlanden hierheen gestuurd.” Een van de eerste gedetineerden kan bijvoorbeeld een Nigeriaanse piraat zijn, met één been. Hij raakte eind vorig jaar gewond bij een actie van de Deense marine in de Golf van Guinee. Omdat geen van de landen in de omgeving hem wilde opnemen, is hij naar Denemarken overgebracht, waar hij vervolgd wordt voor poging tot doodslag.

Muriqi hoopt dat de twee landen een sterkere relatie krijgen. „We willen samen iets opbouwen. En geld investeren in groene energie.”

Kosovo heeft een bijzondere status: Net als Nederland erkende Denemarken Kosovo kort nadat het zich in 2008 onafhankelijk verklaarde van Servië, maar onder andere de EU-landen Griekenland en Spanje deden dat nog niet.

Denemarken probeert al jaren buitenlandse criminelen af te schrikken

Het kleine land (bijna twee miljoen inwoners) kan het Deense geld goed gebruiken. Hoewel de economie de afgelopen jaren is gegroeid, is nog altijd een kwart van de beroepsbevolking werkloos. Kosovo produceert weinig zelf: het meeste komt via import het land binnen. Een goede relatie met het welvarende Denemarken is welkom.

Lees ook: De kentekenruzie op de Balkan escaleert

Het komende jaar is in de gevangenis een van renoveren, voorbereiden en aanpassen, zegt Muriqi. „We verwachten een lijst van zaken die Denemarken wil verbouwen, dan kunnen we aan de slag.” Het is de bedoeling dat er een gebouw bij komt: voor de familieleden van de gevangenen. „Zij mogen twee keer per maand op bezoek komen en dan kunnen ze maximaal 72 uur blijven. Ze hoeven niet naar een hotel, maar kunnen daar verblijven”, vertelt Muriqi.

De overeenkomst met de Denen duurt maximaal tien jaar en gaat alleen gelden voor gevangenen die minder dan tien jaar celstraf hebben gekregen. Gevangenen met mentale problemen of mensen die zijn veroordeeld voor terrorisme komen niet in aanmerking. Een paar maanden voor het einde van hun straf gaan ze terug naar Denemarken. „Dan kan Denemarken de rest regelen, zoals het uitzetten van de personen”, legt Muriqi uit. „Wij wilden dat proces niet op ons nemen, want het ligt erg gevoelig en is ingewikkeld.”

In Denemarken is kritiek te horen op de overeenkomst. Onder andere van Linda Kjaer Minke, hoogleraar rechten aan de Zuid-Deense Universiteit. „Moreel en ethisch onverantwoord”, zegt ze via een videoverbinding vanuit haar woonplaats buiten Kopenhagen. „De regering kan wel stellen dat de gevangenen geen Denen zijn en dat ze geen relatie met Denemarken hebben, maar velen van hen wonen hier al jaren. Ze hebben hier kinderen en familie. En Kosovo is zo ver weg.”

Kortzichtig

Het plan verbaast haar echter ook niet. Denemarken probeert volgens Kjaer Minke al jaren buitenlandse criminelen af te schrikken. Zo is er in 2017 een wet aangenomen waardoor gevangenen die na hun straf het land uitgezet zullen worden, niet mogen deelnemen aan bijvoorbeeld onderwijs of andere activiteiten die kunnen helpen bij hun rehabilitatie. „Denemarken wil geen geld besteden aan mensen die toch het land uitgaan. Ik was woedend toen ik hierover hoorde. Dit is zo kortzichtig.” Misschien zijn de gevangenen straks beter af in Kosovo, zegt ze met een zucht. „Wie weet krijgen ze daar wel toegang tot meer faciliteiten.”

Het is niet ongebruikelijk dat landen gevangenen over de grens onderbrengen. Zo verhuurde Nederland cellen aan Noorwegen en België. Meer landen zoeken manieren om buitenlandse criminelen of uitgeprocedeerde asielzoekers te outsourcen naar plekken ver buiten de eigen landsgrenzen. Zo huisvest Australië asielzoekers op een eiland, stuurde Israël Afrikaanse asielzoekers naar Rwanda of Oeganda en zou het Verenigd Koninkrijk met Albanië in gesprek zijn voor de opvang van asielzoekers.

Gevangenen met mentale problemen en terroristen komen niet in aanmerking

Toch ziet Alessio Scandurra, coördinator van het netwerk European Prison Observatory, nog geen echte Europese trend. Hij verwacht ook niet dat het in de nabije toekomst zal gebeuren. De uitwisselingen die al plaatsvonden hadden allemaal verschillende redenen, zegt hij. Daarnaast ziet hij dat Europese landen de touwtjes nog in handen willen houden als het gaat om strafrechtelijke zaken in eigen land. „Ze verzetten zich bijvoorbeeld tegen internationale samenwerking. Er is geen enkele steun voor het idee om een EU-richtlijn voor gevangenisnormen aan te nemen. Dat zou soortgelijke initiatieven in de Europese Unie veel gemakkelijker maken. Zolang dat het geval is, kan ik me niet voorstellen dat soortgelijke maatregelen een reguliere strategie gaan worden voor het beheer van de gevangenispopulatie in Europa.”

Lees ook: Denemarken stuurt vluchtelingen terug: ‘Als we in Syrië aankomen, wordt mijn man vermoord’

Intussen zijn er ook Kosovaren die de nadelen zien. Zoals Driat Cerabregu van Kosovo Rehabilitation Center for Torture Victims (KRCT). „Er is niet genoeg plek. Er zijn op papier veel meer cellen dan in werkelijkheid gebruikt kunnen worden. Dat komt omdat in sommige celblokken het riool niet werkt of er zelfs geen water is”, stelt Driat Cerabregu.

Nadruk op geld

Het KRCT is gevestigd in Pristina, in een appartement dat tot kantoor is verbouwd. De organisatie is na de oorlog in 1999 opgericht om slachtoffers van marteling te rehabiliteren, maar in de loop der jaren is het takenpakket verbreed. Zo monitort het KRCT ook de gevangenissen in Kosovo en heeft het een mandaat van het ministerie om daar onaangekondigde bezoeken te brengen.

De huidige directeur van de gevangenis van Gjilan wil NRC niet te woord staan. De reden daarvoor is onbekend, maar het KRCT heeft geluiden opgevangen van onrust onder het personeel. Hoewel wordt gezegd dat ze hun baan kunnen behouden, zijn ze daar niet zeker van.

Het KRCT heeft nog geen standpunt ingenomen, omdat er concreet weinig bekend is over de deal tussen Denemarken en Kosovo. „Maar we maken ons wel zorgen”, zegt Cerabregu. „Als Denemarken de gevangenis gaat bestieren, dan kunnen wij daar niet meer langs om te controleren of de mensenrechten worden geschonden. En voor een organisatie uit Denemarken is dat ook lastig, omdat ze zo ver weg zitten.”

Zijn collega Fatmire Haliti voegt eraan toe bezorgd te zijn over de manier waarop de Kosovaarse regering het plan aan de bevolking presenteert: „De nadruk ligt op het geld dat Denemarken Kosovo hiervoor betaalt en niet op het welzijn van de gevangenen.”