We hebben beet, dacht Facebook in Zeewolde. Maar toch ging het mis

Vince Van Son, chef nieuwbouw datacentra bij Facebook, is trots op zijn Nederlandse wortels, vertelt hij in 2018 tijdens een energieconferentie in het Amsterdamse Okura-hotel. Hij woont dan wel in de Amerikaanse staat Tennessee, maar heeft nog steeds warme gevoelens voor het land dat zijn ouders vlak na hun huwelijk achter zich lieten om een nieuw leven te beginnen.

Ze gaven hun zoons de geijkte emigrantenlessen mee, vertelt Vince ook aan zijn toehoorders. Met doorzettingsvermogen, toewijding en optimisme kunnen zij alles voor elkaar krijgen. De jonge Vince verhief dan ook het oer-Hollandse motto van zijn vader tot het zijne: „The no you have, the yes you can get.”

Ja kun je krijgen. Met die instelling zit Van Son (grijs haar, stropdas, keurige scheiding, licht zuidelijke tongval) een jaar later in een vergaderzaal met hoge ramen van het Amsterdamse Apollo House, waar advocatenkantoor Allen & Overy zetelt. De host serveert koffie, bruiswater en luxe koekjes en Van Son steekt van wal. Zijn werkgever heeft in Europa hallen vol servers nodig voor zijn uitdijende internetdiensten, vertelt hij. Nederland, het land van zijn ouders, is de perfecte locatie.

Tegenover hem aan de brede tafel zitten twee ambtenaren van de gemeente Zeewolde. Het zijn Hans Polet en Renate Slokker, vestigingsadviseur respectievelijk bedrijfscontactfunctionaris van Zeewolde Zakelijk, het lokale grondbedrijf annex ondernemersloket. Hun dagelijks werk is het verkopen van bouwkavels aan ondernemers op de bedrijventerreinen rond het dorp in Flevoland.

De Amerikaan speelt in een andere league, weten Polet en Slokker direct. Van Son stelt zich voor als Vince – geen achternaam – en hij zegt niet voor wie hij werkt. Wat hij wil, wordt direct duidelijk: een enorm datacentrum op een groot areaal landbouwgrond in de Flevopolder. En een enorme stroomkabel. De bouwtekeningen liggen al klaar. Zeewolde is voor de Amerikanen de gedroomde gemeente. Er is ruimte, stroom, water, windmolens, en het levendige Amsterdam ligt om de hoek.

In een land waar een vergunning voor een kelder of dakkapel maanden, zo niet jaren, op zich kan laten wachten, lukt het Facebook en de Zeewoldense ambtenaren binnen twee jaar een bouwplan zonder weerga op te tuigen

Dit is een buitenkans, beseffen de gemeenteambtenaren. Het gaat om een van de grootste investeringen ooit in heel Nederland. En in Zeewolde, waarvan de meeste Nederlanders niet eens weten waar het precies ligt. Met dit bedrijf, zal CDA-wethouder Egge Jan de Jonge later zeggen, speelt Zeewolde „vanuit het niets in de Champions League”.

In een land waar een vergunning voor een kelder of dakkapel maanden, zo niet jaren, op zich kan laten wachten, lukt het Facebook en de Zeewoldense ambtenaren binnen twee jaar een bouwplan zonder weerga op te tuigen. Facebook, dat inmiddels Meta heet, dwingt een voorkeurspositie op het hoogspanningsnet af, koopt via de gemeente boeren uit en spendeert miljoenen aan de voorbereiding. De ‘ja kun je krijgen’-attitude dringt door tot in het torentje van premier Mark Rutte, waar een van zijn hoge ambtenaren, opgejut door de Facebooklobby, maant tot snelheid.

Maar in stilte groeit in Den Haag de weerstand, blijkt uit gesprekken met betrokkenen, vertrouwelijke mailwisselingen en honderden documenten die zijn verkregen met een beroep op de Wet openbaarheid van bestuur (Wob). Het Rijksvastgoedbedrijf, ministeries, Eerste en Tweede Kamer, netbeheerder Tennet, allemaal raken ze geïrriteerd over de agressieve lobby van Facebook. En zo komt de Amerikaanse techgigant ver, maar niet ver genoeg.

Om precies te zijn: tot de helft. Facebook weet slechts de helft van de benodigde grond in de Flevopolder te bemachtigen. Als de raadsverkiezingen in Zeewolde deze maand uitlopen op een referendum over het datacentrum, en Facebook vrijwel geen vrienden in de gemeenteraad meer over heeft, trekt het bedrijf zijn conclusies. De bouwplannen gaan op de plank.

Als een tractor die te hard optrok in de modder, heeft Facebook zich vastgedraaid in de Hollandse polder.

Groningen Central

Het is niet de eerste keer dat Vince Van Son zijn oog op het land van zijn ouders heeft laten vallen. In 2015 had zijn werkgever al vergevorderde plannen om in Eemshaven een hyperscale datacentrum neer te zetten. Toen die spaak liepen, week Facebook uit naar Denemarken.

Maar Nederland blijft lonken. In 2018, tijdens het World Economic Forum in Davos, spreekt Facebook-topvrouw Sheryl Sandberg met premier Mark Rutte. De datacentra staan op de gesprekslijst. Een jaar later, begin 2019, mailt Van Son de adviseur van het Netherlands Foreign Investment Agency (NFIA) met wie hij eerder contact had. „Hi”, schrijft hij naar dit loket voor buitenlandse bedrijven van Economische Zaken, zo blijkt uit vrijgegeven stukken. „Ik hoop dat alles goed gaat met jou en je familie. Het is lang geleden maar ik kijk ernaar uit om ons contact te hernieuwen. Hopelijk kun je ons weer helpen.”

Lees ook: Facebook vs. Zeewolde: hoe lokale politici moeten beslissen over een landelijke kwestie

Van Son komt direct ter zake. „De kalender is drukker dan ooit”, mailt hij de NFIA-adviseur. „We willen zo snel mogelijk aan de slag in Nederland. Heb een fantastisch weekend. Het beste.”

Twee keer, in mei en in augustus 2019, rijdt het NFIA een delegatie van Facebook in een busje langs de Hollandse akkers. Met instemming zien de Amerikanen de onbebouwde greenfields en de honderden windmolens die Nederland sinds hun vorige bezoek in 2015 heeft bijgebouwd. De tocht gaat langs Emmen, Emmeloord en Winschoten, aangeprezen als „Groningen Central”. Zeewolde staat niet op de lijst, de gemeente heeft geen megakavels beschikbaar.

De naam Facebook moet tijdens die tripjes geheim blijven. In een van de mailwisselingen met de overheid gaat dat mis. „Kun je dit nog een keer verzenden, ZONDER verwijzing naar Facebook?”, mailt iemand van het techbedrijf nijdig.

Met alle akkers is wel wat mis. Het ene stuk grond is te klein of heeft niet de juiste vorm, het andere ligt rondom een natuurgebied, is te ver van de Randstad of heeft een andere bestemming. De Wieringermeer in Noord-Holland ligt voor de hand, maar juist daar hebben Microsoft en Google al grote datacentra staan, die ze op termijn willen uitbreiden.

Sorry, mailt een vertegenwoordiger van het NFIA daarom naar Facebook, meer hebben we niet te bieden. „Zoals je wel zal snappen, geven we niet snel op :)”, is het antwoord vanuit de VS.

In oktober 2019 forceert Facebook, buiten het NFIA om, een doorbraak. Een commercieel directeur van het door de Amerikanen ingehuurde ingenieursbureau Arcadis belt het gemeentehuis van Zeewolde. De vrouw, die als amateur-natuurfotograaf graag rond haar woonplaats fietst, kent een van de wethouders persoonlijk – van de lokale voetbalclub. Ze heeft een grote klant, zegt ze, en die zoekt een enorm bouwkavel. Wil Zeewolde praten?

Een paar dagen later zitten Renate Slokker en Hans Polet met Vince in het chique kantoor van Allen & Overy. Zeewolde blijkt een partner naar Facebooks hart. Het dorp denkt in kansen, niet in bezwaren. De gemeente heeft onder meer Trekkersveld IV in de aanbieding, 160 hectare landbouwgrond langs de Hoge Vaart met slechts vier boeren erop: twee pachten van het Rijksvastgoedbedrijf, twee bezitten zelf de grond. De hoogspanningskabels van Tennet liggen vlakbij. De bestemming moet nog worden aangepast, maar dat gaat lukken.

Facebook heeft beet.

Schuilnaam

Oud-majoor en CDA’er Egge Jan de Jonge, wethouder Economie in Zeewolde, heeft zin in het plan van Slokker en Polet. Een megadatacentrum is goed voor de werkgelegenheid, voor de onroerendezaakbelasting, de lokale economie, de uitstraling van het dorp. Hij zet vaart achter Project Tulip, de schuilnaam van het bouwplan.

Op 19 december 2019, krap twee maanden na het bezoek aan Allen & Overy, komt de gemeenteraad van Zeewolde bijeen voor een besloten vergadering. De volksvertegenwoordigers krijgen van de wethouder te horen dat een grote, onbekende partij aan de slag wil in hun dorp. „Het college had rode konen”, zegt raadslid Erik van de Beld van ChristenUnie. Of de raad het goed vindt dat het college de mogelijkheden verkent, vraagt de wethouder. Van de Beld: „Kijk ernaar, was de opvatting van de raad. Niet meer dan dat. Later is dit opgevat als een volmondige instemming, maar daar was geen sprake van.”

Na de vergadering gaan Slokker en Polet aan de slag. Om het techbedrijf aan de benodigde grond te helpen, vestigt de gemeente voorkeursrecht op het Trekkersveld, zodat de boeren hun grond alleen nog aan de gemeente kunnen verkopen. Rentmeesters onderhandelen namens de gemeente, die ook adviesbureaus inhuurt voor allerlei onderzoeken en wijziging van het bestemmingsplan.

De inwoners van Zeewolde weten bij een bijeenkomst even niet meer of nu de gemeente of Facebook aan het woord is

In de drukste maanden huurt het grondbedrijf van Zeewolde, waar een handjevol mensen werkt, zo veel extra adviseurs in, dat de capaciteit verviervoudigt. Het onbekende techbedrijf draagt de kosten. Als de gemeente een informatiebijeenkomst voor boeren over de waterkwaliteit rond de hyperscale organiseert, weten inwoners niet meer of nu de gemeente of het techbedrijf aan het woord is. Zij zien alleen dat Arcadis, de adviseur van de Amerikanen, de vragen beantwoordt.

Niemand lijkt te overzien hoe groot de plannen zijn: de inwoners niet, de gemeenteraadsleden niet en de Provinciale Staten van Flevoland evenmin. De volksvertegenwoordigers worden nauwelijks geïnformeerd door hun wethouders en gedeputeerden, en de naam van het bedrijf blijft zorgvuldig verborgen.

Slokker en Polet zelf hebben wel een idee. Het ronde parkeerplaatsje en de loodsen op de bouwtekeningen lijken sterk op die van Facebook-hyperscales in andere landen. En de ‘Vince’ met wie ze praten, blijkt na wat googelen ook voor dat bedrijf te werken. Maar zeker zijn ze niet, want Vince wil het niet bevestigen, anderhalf jaar lang niet.

Datacentra zijn goed

Als Facebook-lobbyist Edo Haveman in 2019 wil aankloppen in Den Haag, is volstrekt onduidelijk bij wie hij moet zijn. De urgentie die Facebook en Zeewolde voelen, bestaat niet in Den Haag. Landelijk beleid voor datacentra ontbreekt. Gemeenten gaan over de komst ervan.

Bij Economische Zaken zit niemand op extra werk rondom datacentra te wachten – óók de directie Klimaat niet. De markt kan dit zelf wel af, is de opvatting. Bij Binnenlandse Zaken blijkt, tot verrassing van Economische Zaken, wel een groep ambtenaren aan de slag met een ‘ruimtelijke strategie datacenters’, samen met vertegenwoordigers van de datacentrumbranche. Het levert een notitie op waarin staat dat datacentra goed zijn, dat er veel naar Nederland moeten komen, en dat hyperscales bij voorkeur aan de randen van het land moeten verrijzen. Maar een harde eis wordt dat nooit.

Aan Haveman de taak om de plannen van Facebook door het niemandsland te loodsen. Hij kent de weg. Voordat hij in 2014 overstak naar het lobbywezen, werkte hij voor de D66-fractie in de Tweede Kamer. Na een klus voor Google kwam hij in 2016 in dienst van Facebook, waar hij nu werkt als lobbychef Benelux.

Haveman meet zich al snel een Amerikaanse werkwijze aan. Hij belt op onchristelijke tijden, in het weekeinde, in de kerstvakantie.

„Het moest allemaal meteen, snel, anders trok Facebook z’n investering terug. Tja, dacht ik. Dan kom je toch niet”, zegt voormalig ambtenaar bij Economische Zaken Robert Barker, die aan het datacentra-dossier werkte. „Je kunt je afvragen of de investering van Facebook in het belang is van Nederland.”

Maar Haveman blijft bellen met ministeries. Hij belt ook met Algemene Zaken. Een ambtenaar van Ruttes departement doet vervolgens navraag bij Economische Zaken, vertellen betrokkenen. Gaat het wel snel genoeg? De inspanningen van de staf van de premier zorgen voor nervositeit bij de andere ministeries, vertellen betrokkenen.

Een van Havemans dossiers is de aansluiting op het hoogspanningsnet. Facebook, dat voor de hyperscale net zoveel stroom nodig heeft als de hele stad Amsterdam, wil niet in de wachtrij bij netbeheerder Tennet, maar wil een eigen ‘onderstation’. Dat weigert Tennet. Uitzonderingen kosten tijd, geld, mankracht, leveringszekerheid. De gesprekken tussen Tennet en Facebook lopen „stroef”, melden interne memo’s die verkregen zijn via een Wob-procedure. Minister Eric Wiebes van Economische Zaken (VVD) moet ingrijpen. Als het ministerie geen uitzondering regelt voor de Amerikanen, gaan ze „op zoek naar een andere investeringsplek (een ander land in Europa)”, noteert een ambtenaar.

Wiebes geeft Facebook z’n zin. Het mag op eigen kosten zijn eigen onderstation bouwen, besluit de minister in september 2020, tegen de wil van de netbeheerder in. „Ik verzoek u zich in te spannen de bouw van het onderstation en de aansluiting van Tulip zo snel mogelijk te realiseren”, schrijft Wiebes aan Tennet.

Als in dezelfde tijd NRC begint te publiceren over het lokale verzet tegen hyper-scales in Middenmeer en tv-programma Zondag met Lubach daar een veelbekeken aflevering over maakt, verandert de houding bij de ministeries van onverschillig naar kritisch. Kan Facebook geen kleiner datacentrum bouwen? En waarom per se in de Flevopolder?

Barker, ex-ambtenaar van Economische Zaken: „Het beetje beleid dat er was, was in strijd met de plannen van Facebook. Zeewolde is niet aan de rand van Nederland, er was helemaal geen goede energievoorziening in de buurt. En dicht bij Amsterdam wil je datacentra die meerdere Nederlandse bedrijven bedienen. Grote hyperscales van één bedrijf trekken het draagvlak voor alles omlaag.”

In die richtingloosheid werken ambtenaren tegen elkaar in. Eind 2020 vraagt het NFIA, grotendeels uitgespeeld in Zeewolde, informatie op bij de gemeente om minister Wiebes te informeren over de plannen rond het gebruik van de restwarmte van het datacentrum. De minister vindt dat belangrijk, omdat het een van de weinige manieren is om het gigantische stroomverbruik van de hyperscale enigszins te vergroenen.

Zeewolde heeft bureau Greenvis de mogelijkheden laten onderzoeken, maar de conclusies zijn niet opbeurend. De restwarmte benutten, bijvoorbeeld voor verwarming van huizen, is duur en complex. Zeewolde besluit het rapport niet naar Den Haag te sturen, blijkt uit Wob-stukken. „We hebben bewust de keuze gemaakt om het rapport niet een-op-een door te zetten”, schrijft een gemeente-ambtenaar, „omdat het risico bestaat dat getallen anders geïnterpreteerd worden.”

Intussen ontstaan op het ministerie van Landbouw ook aarzelingen over het volbouwen van de akkers met grote loodsen. Staatssecretaris van Economische Zaken Mona Keijzer (CDA) krijgt eveneens twijfels, vooral over de claim dat hyperscales veel arbeidsplaatsen creëren. „Heel raar”, noemt ze ‘plan Tulip’ eind 2020 op haar eigen ministerie. Als lobbyist Haveman haar te spreken krijgt, is hij „on-Hollands” brutaal en „pushy” tegen haar, zeggen betrokkenen. Barker: „Iedereen stoorde zich aan de opstelling van Facebook.”

Maar er is niemand die de Amerikanen de deur wijst.

De laatste boerin

De laatste boerin op het Trekkersveld heeft – tegen haar principes in – geen tijd voor koffie aan de keukentafel. Het is maart 2022 en ze is druk – met de kinderen, het boerenbedrijf, de verhuizing.

Van Vince Van Son of Edo Haveman heeft ze nog nooit gehoord. De enigen die bij haar op de stoep stonden, waren rentmeesters van bureau Van Ameyde. Ze kwamen vijf weken nadat ze bevallen was van haar jongste. „Het ziet er slecht voor je uit, zeiden ze. Het Rijksvastgoedbedrijf ging de grond verkopen, we moesten plaats maken voor een datacentrum. Het is moeilijk om een erfpachter te compenseren, zeiden ze ook meteen.” De onderhandelingen waren lang en zwaar.

Het spijt haar dat ze weg moet. Ze is zo verbonden met deze plek. Als baby kwam ze hier, haar ouders wonen naast haar. Ze groeide op met de andere kinderen in de polder, samen gingen ze op zwemles. Maar ze wist ook dat ze nooit zou kunnen winnen, dus heeft ze er met haar man de beste deal uit gesleept.

Ze blijft boeren, maar vindt maar eens een vervangende boerderij in de huidige jungle van stikstofrechten en natuurregels. „De onderhandelaars zeiden: dan doe je de koeien toch weg en koop je later nieuwe? Ze hadden haast. Maar de 130 melkkoeien komen uit de foklijnen van mijn vader, die doen we niet zomaar weg.”

Op 1 juni verhuist ze, naar de Achterhoek. De koeien gaan mee, in zes vrachtwagens, tussen de melkbeurten door. Haar ouders blijven in Zeewolde, dat vindt ze nog het ergst.

Of het datacentrum er ooit komt, weet ze niet. De bouw zou al bezig moeten zijn. Ze wijst over de akkers, inmiddels een kadastrale puzzel. Dáár ligt een stuk van Facebook, de grond achter de sloot is van het Rijksvastgoedbedrijf, de grond verderop weer van Facebook. Het tekent de impasse. Voor de hyperscale is het hele Trekkersveld nodig, 160 hectare groot. Maar verder dan de 80 hectare van particuliere grondeigenaren is Facebook niet gekomen. Het Rijksvastgoedbedrijf, dat de andere helft van de grond bezit, ligt dwars.

Toen het Amerikaanse bedrijf contact zocht over de vergevorderde bouwplannen, wist de vastgoeddienst niet wat hij aan moest met Facebook. De akkers waren helemaal niet te koop. Bovendien verkoopt de dienst, onderdeel van Binnenlandse Zaken, niet rechtstreeks aan bedrijven, dus op gesprek hoefde Facebook ook niet te komen. Pas een halfjaar later, najaar 2020, mocht de gemeente Zeewolde een keer langskomen. De dienst hoorde de plannen aan, maar er gebeurde verder niks.

Lees ook: De komst van het enorme Facebook-datacentrum raakt aan nagenoeg alle belangen in Zeewolde

In de zomer van 2021 kwam er een teken van leven. Staatssecretaris Raymond Knops (Binnenlandse Zaken, CDA) berichtte Zeewolde dat hij eisen stelde aan een gronddeal met Facebook: de Amerikanen moesten aan de slag met zonne-energie, slimme koelmethodes, energie-efficiëntie en restwarmte. Gemeenteambtenaren Slokker en Polet waren stomverbaasd. De extra voorwaarden kwamen uit de lucht vallen.

Sindsdien liggen de verkoopplannen stil. Het Rijksvastgoedbedrijf wil pas beslissen als onderzoeksinstituut TNO de plannen van Facebook heeft getoetst op die vier voorwaarden.

Intussen werd ‘Facebook in Zeewolde’ een grote politieke kwestie. Alle sluimerende bezwaren en irritaties over de opstelling van Facebook bij ambtenaren en inwoners kwamen aan de oppervlakte in de gemeenteraad, Provinciale Staten, de Eerste en Tweede Kamer, en uiteindelijk ook in het kabinet.

Toch zette het college van Zeewolde, doof voor de kritiek, nog snel de benodigde bestemmingsplanwijziging op de agenda, vlak vóór de gemeenteraadsverkiezingen. Onder protest van toeterende boeren en schreeuwende klimaatactivisten stemde een nipte meerderheid van de raad in met de plannen van Facebook.

Een enorme misrekening, bleek na het tellen van de stemmen in maart. De twee lokale partijen die tegen het datacentrum zijn, Leefbaar Zeewolde en ChristenUnie, wonnen met overmacht de verkiezingen.

Dinsdag, een uur nadat ook de Tweede Kamer zich in een motie tegen de komst van het datacentrum had uitgesproken, maakte Facebook een draai. „Gezien de huidige omstandigheden” kondigde het bedrijf een bouwpauze aan. Facebook wil „een goede buur zijn” maar twijfelt of er nog wel „een goede match is tussen ons project en de mensen in Zeewolde”, mailde een woordvoerder naar de complete landelijke pers.

De patstelling heeft een bizarre consequentie voor de laatste boerin op het Trekkersveld, dat verder al helemaal verlaten is. Vorig jaar vernieuwde ze nietsvermoedend haar veertigjarig pachtcontract met het Rijksvastgoedbedrijf, dat haar verplicht het land te onderhouden. Ze verhuist nu naar de Achterhoek, maar moet volgens dit contract wel het gras op het Trekkersveld in Zeewolde blijven maaien. Tot álle bestuurders en politici en ambtenaren er onderling uit zijn en de grond verkocht is.

En als dat de komende jaren niet gebeurt? De boerin haalt haar schouders op. „Dan blijven wij maaien.”