Geweldige documentaires over de waarheid onder Poetin en Xi

Staan we aan het begin van een nieuwe Koude Oorlog met twee autocratische grootmachten: China en zijn vazal Rusland? Open samenlevingen versus censuur, gelijkgeschakelde media en gecureerde sociale media? Het Haagse Movies that Matter-festival, dat volgende week aftrapt, vertoont drie voortreffelijke documentaires over het vrije woord – of eigenlijk: het vrije beeld – in Rusland en China.

De openingsfilm van Movies that Matter is Navalny, ‘festivalfavoriet’ van het afgelopen Sundance Festival. De film zoomt in op de moordaanslag op Aleksej Navalny, de luis in de pels van het Kremlin. In augustus 2020 maakte zijn vliegtuig een noodlanding in het Siberische Omsk; de corruptiebestrijder bleek doodziek door toediening van het zenuwgif novitsjok. Na veel gesteggel mocht hij recupereren in Duitsland; bij terugkeer in Rusland werd hij in de boeien geslagen. Onlangs kreeg Navalny nog negen jaar werkkamp wegens ondermeer verduistering – een jij-bak – via een soort anti-showproces.

‘Fly on the wall’-documentaire Navalny speelt zich grotendeels af in Duitsland. De geschiedenis voltrekt zich hier voor onze ogen. Want nadat hacker-journalist Christo Grozev van onderzoekscollectief Bellingcat de FSB-agenten heeft geïdentificeerd die Navalny schaduwden én vergiftigden, doet Navalny zich telefonisch voor als ongeduldige Kremlin-functionaris die wil weten wat er is misgelopen. De drie FSB-agenten laten zich niet foppen, maar een scheikundige genaamd Konstantin Koedrjavtsev legt uit dat het gif werd toegediend via Navalny’s onderbroek en dat je bij dit soort operaties nu eenmaal „veel onzekerheden en nuances hebt”.

De Canadees Daniel Roher is partijdig. We krijgen Navalny te zien als huisvader, volkstribuun en onwankelbare corruptiebestrijder. Dubieuze episodes uit zijn cv, zoals zijn flirt met racistische patriotten in 2006, komen er bekaaid af. Maar dat is ook oud nieuws; na 2010 groeide hij uit tot Poetins gevaarlijkste rivaal. Met gelikte filmpjes ontrafelde zijn team de weelde van Poetins rechterhand Dmitri Medvedev, recentelijk verzorgden ze een virtuele rondleiding door het absurde paleis dat Poetin aan de Zwarte Zee zou laten bouwen.

In de film lijkt Navalny te verwachten dat zijn profiel in de sociale media hem beschermt; bij moord creëert Poetin immers een formidabele martelaar. Maar de gifmengerij van het Kremlin lijkt deels geheim – novitsjok wordt snel onvindbaar in het lichaam – maar ook een vorm van intimidatie. Tot dusver garandeerde Navalny’s meesterschap over de sociale media hem vrijheid noch veiligheid. En de vraag is nu of Ruslands relatief open internet de invasie van Oekraïne overleeft.

‘F@ck this Job!’

Niet minder relevant op Movies that Matter is de eerder op tv uitgezonden documentaire F@ck this job! Een opkomst-en-ondergang-kroniek van televisiekanaal Dozhd (‘Regen’) die laat zien hoe Rusland in tien jaar verandert van een halfhartige simulatie van een open samenleving in een autocratische monocultuur. Een film als een achtbaan: na een korte tocht omhoog volgt een duizelingwekkende val. Daarna is het een kwestie van uitrijden.

F@ck this Job draait om Natasja Sindejeva, aanvankelijk de verwende, hedonistische echtgenote van bankier Alexander Vinokoerov. Hij financiert in 2010 tv-kanaal Dozhd zoals andere rijkaards hun vrouw een boetiek gunnen. De macht ziet dan weinig kwaad in een ‘Optimisme Kanaal’ over cultuur, showbizz en lifestyle. Maar Dozhd wil ook het ‘echte Rusland’ tonen. Dat blijkt naïef. Het echte Rusland is nieuws – en dus al snel politiek.

Die liefde bekoelt als Dozhd vrijuit bericht over Pussy Riot en de corruptie-onderzoeken van Aleksej Navalny. Stok om de hond te slaan blijkt in 2014 een onbezonnen kijkersvraag van Dozhd: hadden we Leningrad in 1941 aan de Duitsers moeten opgeven om burgerlevens te sparen? De ‘Grote Pattriotische Oorlog’ is heilig; Dozhd wordt uit het kabelaanbod verwijderd, verliest 80 procent van zijn adverteerders, verliest zijn studio.

Na die implosie volgt een lange doodsstrijd. Als internetkanaal slinkt het bereik naar 60.000 kijkers. Sindejeva verandert van feestbeest in tobberige dissident. Onlangs ging het licht bij Dozhd definitief uit, toen de nieuwe mediawet in werking trad, die vijftien jaar celstraf belooft bij onwelgevallig nieuws.

Eternal Spring

Toch is zelfs het huidige Rusland nog een oase van vrijheid naast de totalitaire verstikking van politiestaat China. Eternal Spring is een prachtig geanimeerde, buitengewoon droevige en inspirerende documentaire over een al bijna vergeten episode. In 1999 opende de staat een ongekend harde campagne tegen Falun Gong, een vreedzame boeddhistische beweging. Duizenden aanhanger verdwenen achter de tralies, werden doodgemarteld en mogelijk zelfs als orgaanbank gebruikt.

In de stad Changchun, waar de beweging vandaan komt, volgen we een groepje volgelingen die de naam van Falun Gong hoopt te zuiveren via graffiti, strooipamfletten of het oplaten van ballonnen met slogans. Onder leiding van een ‘odd coule’ – de frêle student Liang Zhenxing en bullebak ‘Big Truck’ – wagen zij op 5 maart 2002 een krankzinnig dappere actie door het staatsjournaal, dat elke avond haatpropaganda uitzendt, te onderbreken met een video die de massa moet laten inzien dat Falun Gong ongevaarlijk is.

Eternal Spring heeft de spanning van een heistfilm, al wint uiteraard de staat: op de geweldloze actie volgt meedogenloze repressie. De groep wordt opgespoord, gemarteld, dood gemept, tot decennia strafkamp veroordeeld. Maar een enkeling overleeft.