Deze oud-leraar Engels was jarenlang ‘Amerikaan van dienst’ op Russische staats-tv

Noem hem ‘nuttige idioot’ en Michael Wasiura geeft je deels gelijk. Dat hij nut had „staat vast”, zegt de Amerikaan. Maar ‘idioot’ impliceert dat hij onwetend was over zijn rol in het „circus” , en dat was niet zo. „Ik doorzie natuurlijk wel hoe propaganda op Russische tv werkt.”

Wasiura (39), die lange tijd Engels gaf in Moskou, zat tot een maand geleden in een goed bekeken politieke middagtalkshow op het Russische Eerste Kanaal. Als één van de ‘Amerikanen van dienst’ vertegenwoordigde hij het Westen, om door Poetingezinde talkshowhosts en een bataljon ‘patriottische’ Russen verbaal verscheurd te worden. Sinds april 2018 schoof hij „honderden keren” aan in Vremja Pokazjet (‘Tijd zal het leren’). Met zijn rossige baardje en kale schedel werd hij naar eigen zeggen een celebrity van de C-categorie. „Ik probeer mijn waardigheid te behouden terwijl complotdenkers in het Russisch tegen me schreeuwen op tv”, meldt zijn LinkedIn-profiel.

Vorige maand, vlak voor de invasie van Oekraïne begon op bevel van Vladimir Poetin, nam hij met zijn gezin de benen. Een paar uur voor de Russische president de oorlog in gang zette kreeg hij nog een appje van de producer: of hij de dag erop in de uitzending kon komen. „Ik reageerde dat dat fysiek onmogelijk was.” Hij zat al in Tbilisi, de hoofdstad van Georgië.

Wasiura maakt zich geen illusies: niets wat hij in vier jaar op Russische tv heeft gezegd kwam over. Geheel volgens format werd hij afgeblaft door de propagandisten tegenover zich. Heel soms kreeg hij een bedankje via Facebook van een kijker die kon waarderen wat hij deed, zegt hij. „Maar negentig procent van de reacties was bagger.” De propagandamachine „werkt fenomenaal goed”, zegt hij in een videogesprek. „Een nucleaire supermacht heeft zichzelf gehersenspoeld.”

Welk nut had uw aanwezigheid?

„Dat vroeg ik me eerst ook af. Je zou zeggen: waarom willen ze iemand hebben die over onderwerpen praat die voor het Kremlin gevaarlijk zijn, mocht een kritische massa van het publiek ervan overtuigd raken. Maar dat is de crux: dat was absoluut onmogelijk in deze setting.

„Mijn theorie is dat ik als een vaccin werd gebruikt. Een gecontroleerde dosis ‘Westen’ waarop de antilichamen in de studio meteen reageerden. Zo werd als het ware de afweerreactie bij de kijker thuis op gang gebracht, voor het geval die op internet of via een schoonzoon in aanraking komt met informatie die niet strookt met de Kremlin-lijn.”

In die redenering werkte u mee aan het immuun maken van de Russische kijker.

„Ze waren toch wel gevaccineerd, zou ik daarop willen zeggen. Iemand anders had dan die rol vervuld, ik was natuurlijk niet de enige. Ik vond anderen, als ik dat mag zeggen, minder sterk in het tegenspreken van de meest idiote leugens. Ik heb geen wroeging omdat ik van binnenuit kon leren en begrijpen hoe het werkt. Daar wilde ik over vertellen, over schrijven. Het is belangrijk westerse democratieën te beschermen tegen media die dezelfde tactieken hanteren als de Russen. Ze zijn er in geslaagd de informatievoorziening in hun publieke ruimte volledig te vervormen.”

Was bijdragen hieraan verantwoord?

„Zoals voor ieder die iets in Rusland deed, geldt ook voor mij dat ik een verantwoordelijkheid draag. En als collectief genomen, is wat er in het land is ondernomen onvoldoende geweest om af te wenden wat we nu zien. En dat is niets minder dan het ergste dat een natiestaat heeft ondernomen sinds 1939.

„Maar als ik terug kon gaan naar 2018, weet ik niet wat ik anders zou hebben gedaan. Moreel gezien was het eenvoudig: ik kon het regime op eigen terrein bekritiseren, de waarheid vertellen op de Russische tv, zij het in deze afgebakende vorm en in een format waarin ik bij voorbaat kansloos was. Maar het was niet genoeg.”

Wasiura trok na zijn studie naar Oekraïne en huwde een Russische vrouw, met wie hij een zoon heeft. Hij gaf Engelse les in Moskou, schreef stukken op matig gelezen blogs en rolde via een radiopanel de talkshows in. Eerst op een kleinere zender, waar hij merkte hoe van zijn bijdragen na de montage weinig overbleef. Toen hing het Eerste Kanaal aan de telefoon. De politieke talkshow ‘Tijd zal het leren’ is live, wist hij. „Misschien kan ik daar toch iemand bereiken, dacht ik.”

Met het hart bonzend in zijn keel, zo zegt hij, wist hij bij zijn debuut iets te roepen over de gifaanvallen op Russische dissidenten in Londen en het neerhalen van MH17 door een Russische Boekraket, „systeemnummer 332”. NRC kon dit niet verifiëren, maar wat hij vertelt strookt met Wasiura’s persoonlijke aantekeningen uit 2018 die hij op verzoek deelt.

Terwijl hij thuisgebracht werd – werd hij wel naar huis gebracht? – keek hij op zijn telefoon om te zien wat hij met zijn uitspraken online had veroorzaakt. „Niets.” Toen hij uit de auto stapte, gewoon voor zijn appartement, belde de producer. Of hij de dag erop weer kon komen. Sindsdien leefde hij van de 2.500 dollar per maand die zijn optredens opleveren, ruim twee keer modaal in Moskou.

Het is belangrijk westerse democratieën te beschermen tegen media die net zo werken.

Kiezen ze bewust voor iemand die door accent en afkomst op achterstand staat?

„Zeker, er zijn meer Amerikanen die dit doen. Ze zullen nooit voor een oppositiefiguur gaan die effectief zijn boodschap kan communiceren, maar er zitten wel min of meer kritische, liberale Russen. Bij hen zie je toch dat ze zoeken naar punten waarop ze het eens zijn met die hardliners tegenover zich, dat is menselijk.

„Je gaat er niet van uit dat iemand voor negentig procent van de tijd onwaarheden vertelt, maar dat gebeurt wel. En ze menen het, buiten de camera is het niet ineens een ander verhaal. Ik sprak genoeg mensen in de tweede en derde laag van de macht om ervan overtuigd te zijn dat zij overtuigd zijn van wat ze zeggen.”

Heeft u ooit voor uw gevoel iets bereikt?

„Er waren momenten, kleine overwinningen. Dat voelde dan zo. Maar als ik dat dan terugkeek bleef er in de context weinig van over. Ik zei eens tegen een politicus: jullie vergiftigen Alexej Navalny [de inmiddels opgesloten anti-corruptieactivist] omdat hij aan de kaak stelde hoe jullie de kijkers van dit programma bestelen. Dan denk je: prima punt. Maar met vijftien minuten geschreeuw vooraf en tien minuten verdraaiing erna blijft er weinig van over. Dat was de typische ervaring.”

Afgelopen jaar keerde Wasiura terug naar de VS. Hij benaderde naar eigen zeggen dertig literaire agenten met zijn manuscript voor een boek over hoe censuur werkt in een moderne autocratie, „van binnenuit bezien”. Niemand had interesse. Een baan in een Amazon-distributiecentrum voor twintig dollar per uur en een teruggetrokken leventje in Michigan – hij was er klaar voor. „Leven in Rusland werd frustrerend. Als mijn Russische vrouw haar papieren had kunnen krijgen, waren we toen denk ik in de VS gebleven”, zegt hij vanuit zijn onderkomen in Tbilisi. „Dat is nu nog steeds niet geregeld. Maar naar Moskou gaan we niet terug tot het poetinisme is uitgeroeid.”