‘Poetin bedreigt ons niet alleen militair, maar ook op andere terreinen’

Poetins oorlog in Oekraïne wekt veel Europese landen uit een diepe slaap – de Europese veiligheid staat opeens weer op het spel. De eerste reactie in veel hoofdsteden was om meer geld voor defensie uit te trekken. Nationaal, en collectief via de NAVO. Berlijn, dat zijn defensiebegroting ongeveer verdubbelde, was het spectaculairste voorbeeld.

Maar ons antwoord moet breder zijn, stelt Teija Tiilikainen, directeur van het Europees Centrum voor Hybride Bedreigingen in Helsinki: „Poetin bedreigt ons niet alleen militair, maar ook op andere terreinen. Met cyberaanvallen, desinformatie of door migranten als wapen te gebruiken, probeert hij westerse samenlevingen te verzwakken. Ook op die terreinen moeten we weerbaarder worden. Dat kan alleen als we de samenleving daarbij betrekken.”

Tiilikainen weet waar ze het over heeft. Ze is staatssecretaris voor Buitenlandse Zaken geweest en was jarenlang directeur van het Instituut van Internationale Zaken, een soort Fins Clingendael. En misschien belangrijker nog, als Finse is zij opgegroeid in een democratische rechtsstaat die grenst aan het enorme Rusland. Die grens, ruim 1.300 kilometer, is de langste die Rusland met een EU-land heeft. Door hun geografische ligging en het feit dat ze niet bij de NAVO konden (Moskou zou dat als provocatie zien) hebben Finnen, meer dan andere Europeanen, altijd geweten dat ze kwetsbaar zijn.

Lees ook dit interview met de Finse oud-diplomaat René Nyberg over de Finse relatie met Rusland

En vooral ook, zegt Tiilikainen aan de telefoon vanuit Helsinki, omdat ze klein zijn. „We wisten: een klein land kan het niet van zijn defensie alleen hebben. Nooit. Dus moet je burgers weerbaar maken. Je hebt in zo’n situatie helder publiek bewustzijn nodig van je sterke en zwakke punten, en van bedreigingen die kunnen komen. Met burgers, lokale overheden en bedrijven probeer je daaraan te werken. Als er dan wat gebeurt, ben je met zijn allen beter voorbereid. Je kunt makkelijker schakelen en besluiten nemen. Die hebben draagvlak, want je hebt de grote discussies al getackeld.”

Dus defensie in ruime zin is in Finland niet enkel een zaak geweest van het ministerie van Defensie?

„Nee, nooit. Alle ministeries, gemeentes, ngo’s, burgerclubs – iedereen speelde zijn eigen rol.”

Wat herinnert u zich daarvan als kind?

„Eerstehulpcursussen. Allerlei clubs waar je zelfredzaamheid en survivaltechnieken leerde, zoals de padvinderij. Dat was heel populair. En op school was er veel aandacht voor maatschappijleer, burgerplicht en dergelijke. Allemaal gesponsord door de staat.”

Zouden andere landen dat voorbeeld moeten volgen?

„Ja. Een paar jaar geleden dachten we in Finland nog dat dit systeem ouderwets was. Dat we er misschien mee moesten stoppen. Gelukkig hebben we dat niet gedaan, want nu is het weer supermodern.”

Omdat het een les is die we uit Poetins oorlog in Oekraïne moeten trekken?

„Ja. Natuurlijk, we moeten onszelf militair versterken, in Europa. En wel snel. Maar ook onze samenlevingen moeten weerbaarder worden en bewust worden gemaakt van het groeiende aantal niet-militaire dreigingen. Finland, Zweden en Noorwegen hebben het belang van dat collectieve, maatschappelijke bewustzijn altijd ingezien. Finland heeft zijn reservistensysteem. Finse burgers hebben altijd meegepraat over veiligheidskwesties. Noorwegen heeft die burgercomponent ook. Noorse mannen én vrouwen hebben dienstplicht. Het land heeft vrijwillige burgergroepen voor alles. Zweden had de dienstplicht afgeschaft, maar voert hem nu weer in. Zweden heeft ook een nieuw defensiebeleid, ‘Total Defense’, met een sterke burgerparticipatie. Die helpt gemeentes om hacking tegen te gaan, leert burgers fake news te herkennen en stelt plannen op voor voedsel- en waterbevoorrading bij een mogelijke aanval.

Rusland en sommige andere landen gebruiken bewust niet-militaire dreigingen om onze samenlevingen te destabiliseren

„Het is goed dat andere landen dit als voorbeeld gaan zien. Rusland en sommige andere landen gebruiken bewust niet-militaire dreigingen om onze samenlevingen te destabiliseren. Ze maken gebruik van de openheid van ons democratische systeem om het openbare discours te vergiftigen. Zo voeden ze bij de burger het wantrouwen in de overheid en in westerse normen en waarden. Dit gebeurt op Europees, nationaal en lokaal niveau. Die aanvallen gaan nu in de versnelling. Het is deel van de oorlogsmachinerie. We moeten ons daar beter tegen wapenen.”

Is de opmerkelijke weerbaarheid van Oekraïense burgers ook een voorbeeld voor ons?

„Hun weerbaarheid is zeker opmerkelijk. Maar de Oekraïners krijgen hybride én militaire aanvallen te verduren, terwijl wij het hier hebben over het vergroten van de weerbaarheid van Europeanen tegen hybride aanvallen alleen.”

Zijn hybride aanvallen deel van een groter gevecht tussen democratische staten en autoritaire staten?

„Ja. Het feit dat de machtsverhoudingen in de wereld snel veranderen, maakt dat er een vruchtbare omgeving is voor hybride acties. Autoritaire staten als Rusland komen bijvoorbeeld met hun eigen interpretatie van bestaande internationale verdragen. Ze lichten er één zinnetje uit, zetten het in een andere context en zeggen: ‘Zie, wij hebben het recht om dit of dat te doen’. Zo, met het internationale recht in de hand, probeert Poetin de oorlog in Oekraïne te rechtvaardigen als ‘speciale operatie’, om genocide te stoppen tegen Russischtaligen. Op die manier holt hij deze verdragen uit, en de normen die erin vervat zijn. Om er tegenin te gaan, moet je die verdragen goed lezen. Het zaait verwarring in het Westen, omdat mensen toch denken: heeft hij misschien een punt? Dit holt internationale instituties uit, en dat is natuurlijk precies zijn bedoeling.”

Hoe kun je die uitholling tegengaan?

„Dat is moeilijk. Welke politicus kent nu al die verdragen uit zijn hoofd, zodat hij dit zo kan pareren? Dit is waar mijn centrum zich over buigt. Over dit soort dilemma’s. We zijn in 2017 opgericht door negen EU- en NAVO-landen. We kunnen natuurlijk geen oplossingen bieden, maar we kunnen burgers en overheden er wel van bewust maken dat dit een van de wapens is die tegen het Westen worden ingezet. Zo zien ze dat er een patroon is, en worden ze minder in verwarring gebracht.”

Je kunt in zo’n geval bijvoorbeeld mensen inschakelen voor snelle research?

„Bijvoorbeeld. Dat je erop bedacht bent, is al een deel van de oplossing. Dat proberen wij te stimuleren. 31 landen doen intussen mee. We delen best practices, zetten experts uit diverse landen bij elkaar, organiseren workshops op ministeries in heel Europa. Zo hadden we in Den Haag vorig jaar discussies over maritieme hybride bedreigingen, en hoe je het zeerecht daartegen beschermt. Hoe meer we hier samen aan werken, hoe beter we onszelf kunnen beschermen. En belangrijker nog, onze democratieën en samenlevingen.”

Van wat voor bedreigingen moeten we ons nog meer bewust zijn?

„We doen bijvoorbeeld ook workshops over de Russische en Chinese diaspora in Europa, die door Moskou of Beijing onder druk wordt gezet of geïndoctrineerd. Hoe ga je daarmee om? Wat doe je ertegen? Dit speelt in veel landen, momenteel. Toen Wit-Rusland migranten over EU-grenzen duwde, organiseerden wij seminars daarover.

Lees ook ‘Verbod op Russische staatsmedia RT en Sputnik is rechtmatig’

„Of neem fake news. Je kunt zeggen: wij hebben een vrije pers en vrijheid van meningsuiting, dat moet kunnen. Maar veel burgers tuinen erin. Of ze tuinen er niet in maar vertrouwen vervolgens helemaal niets meer, zelfs geen ‘goede’ informatie. Zo erodeert het vertrouwen van burgers in de maatschappij, en dat is natuurlijk precies de bedoeling. Elk land worstelt met de vraag hoe je deze erosie tegengaat. En hoe je burgers alerter kunt maken, zónder dat ze wantrouwig worden en zónder dat we onze vrijheden overboord gooien.”

We hebben RT en Spoetnik verboden.

„Ja. Die kanalen zijn oorlogswapens.”

Men zegt dat de Finnen de Russen beter kennen dan wie ook. Had u voorzien dat Poetin zo’n oorlog zou beginnen?

„Nee. In München in 2007 heeft hij al gezegd wat hij van plan was, maar niemand heeft dat serieus genoeg genomen. Jarenlang heeft hij behoedzaam gemanoeuvreerd. Oorlog in Georgië, toen weer gestopt. De Krim geannexeerd, toen weer gestopt. Hij voerde diverse juridische argumenten aan om dat te rechtvaardigen. Sommigen waren daar gevoelig voor. Nu is hij ineens all-out gegaan. Het is erger dan het worstcasescenario. En het is voor iedereen duidelijk: dit is één grote schending van alle internationale afspraken die er bestaan. Daarom is dit zo’n keerpunt. De schellen vallen ons van de ogen. Europa zal niet meer dezelfde zijn.”

Zijn we naïef geweest?

„Nou en of. Maar crises veranderen Europa, altijd. Afgelopen tijd zijn er veel taboes gesneuveld. Als iemand mij een paar weken geleden had gezegd dat Duitsland of zelfs Finland wapens naar Oekraïne zou sturen, had ik het niet geloofd.”