Liever vieze elektriciteit dan géén elektriciteit

Een land dat de keuze heeft tussen te weinig elektriciteit en vieze elektriciteit, bijvoorbeeld uit steenkool, zal altijd voor dat laatste kiezen. Dat is „de ijzeren wet van de elektriciteit” schreef energie-expert Robert Bryce in oktober op nieuwswebsite Forbes.

De oorlog in Oekraïne lijkt hem nu gelijk te geven. Zo suggereerde de Italiaanse premier Draghi al in de eerste week van de oorlog dat zijn land een mogelijk tekort aan Russisch gas kan opvangen met de heropening van een paar oude kolencentrales.

Ook de Duitse minister van Economische Zaken Robert Habeck, nota bene van de Groenen, denkt dat de sluiting van alle Duitse kolencentrales voor 2030, zoals is afgesproken in het regeerakkoord, niet waargemaakt kan worden. Het kan volgens hem de prijs zijn die zijn land moet betalen om minder afhankelijk te worden van Russisch gas.

Eurocommissaris Frans Timmermans (Klimaat) denkt dat ook andere EU-lidstaten, vooral in Oost-Europa, misschien langer steenkool moeten gebruiken om de tussenstap met gas als transitiebrandstof over te slaan. Na de publicatie van de nieuwe energiestrategie van de Europese Commissie, bedoeld om de EU voor 2030 onafhankelijk te maken van Russisch gas, zei Timmermans vorige week tegen de BBC dat er in de huidige situatie „geen taboes” kunnen zijn.

Dat er nu wordt teruggegrepen op steenkool, komt niet alleen door de oorlog in Oekraïne. Het Internationaal Energieagentschap (IEA) publiceerde vorige week zijn jaarlijkse overzicht van CO₂-emissies, en daaruit blijkt dat de groei van het steenkoolgebruik vorig jaar al inzette. Gevolg: de totale uitstoot van CO₂ door fossiele brandstoffen groeide in 2021 met 6 procent tot 36,3 gigaton, het hoogste niveau ooit. Ongeveer 40 procent daarvan (15,3 gigaton) werd veroorzaakt door steenkool – ook dat is een absoluut record.

Directeur Frans Rooijers van CE Delft, een onderzoeks- en adviesbureau op het gebied van klimaat en duurzaamheid, verklaart de nieuwe interesse voor steenkool deels uit de enorme prijsstijgingen van olie en gas. Steenkool werd, door de hogere kosten van CO₂-uitstoot, ook duurder, maar aanvankelijk minder snel dan olie en gas.

Irrationeel gedrag

„Maar er zit ook iets onverklaarbaars in de forse prijsstijgingen van olie en gas en andere grondstoffen”, zegt Rooijers. Een overtuigende duiding heeft hij nog niet gezien. En hij vindt het te simpel alleen de opleving van de economie na de pandemie als oorzaak aan te wijzen, zoals het IEA suggereert. Het agentschap schrijft dat de mondiale groei van energie uit duurzame bronnen – die volgens het IEA in 2021 een nieuw record bereikte – de groeiende vraag naar energie niet kon bijbenen. Schaarste was het gevolg en dat dreef de prijzen op.

Volgens Rooijers waren de tekorten vorig jaar niet zo groot dat ze die prijsstijging volledig verklaren. Zelfs nu levert Rusland, ondanks de oorlog in Oekraïne, nog steeds gas. „Ik zie onzekerheid als een belangrijke oorzaak van de hoge prijzen. Corona zorgde aanvankelijk voor een dip in de energieprijzen. Heel even was de prijs van olie zelfs negatief. Er werd verwacht dat de wereld na corona in een recessie zou komen. Maar die bleef uit. De prijzen van olie en gas, en ook van andere grondstoffen, maakten grote schommelingen door en begonnen uiteindelijk steeds sneller te stijgen.”

Lees ook: ‘Recordgebruik kolen in 2021’

In dat onzekere klimaat bleek steenkool een aantrekkelijke optie: lager en vooral stabieler in prijs. Weer speelt hier ‘de ijzeren wet van de elektriciteit’ een rol. Eind januari, voor de oorlog begon, liet de Chinese president Xi Jinping weten dat hij de klimaatdoelen van zijn land belangrijk vindt, maar dat er altijd voldoende voedsel, energie en grondstoffen moeten zijn om „een normaal leven voor de bevolking te garanderen”. Verminderen van broeikasgassen mag volgens Xi niet leiden tot minder productiviteit van zijn land.

China was niet het enige land dat teruggreep op steenkool. De VS en de EU deden hetzelfde. Ondanks grote klimaatplannen van president Biden steeg het gebruik van kolen in de VS vorig jaar met 17 procent – terwijl het onder Trump juist afnam. Een steenkolenbedrijf als Peabody Energy, een paar jaar terug op sterven na dood, is van plan de productie fors op te schroeven, nadat de recordwinst in het laatste kwartaal van 2021.

In Europa groeide het gebruik van steenkool in 2021 met 16 procent, nog net onder het niveau van voor corona. Het grootste deel van die kolen kwam uit Rusland. Dat aandeel is gegroeid van ongeveer 35 procent in 2012 naar meer dan het dubbele vorig jaar.

Weinig ‘groen herstel’

In een commentaar in het wetenschappelijk tijdschrift Nature schrijven drie energie- en klimaatexperts van de Amerikaanse Johns Hopkinsuniversiteit dat rijke landen na corona weinig deden voor ‘groen herstel’. De onderzoekers becijferden dat de G20-landen slechts 6 procent van de 14.000 miljard dollar die werden besteed aan bestrijding van de gevolgen van de pandemie tot doel had de uitstoot van broeikasgassen te reduceren. Van dat geld ging zelfs 3 procent naar activiteiten die extra CO₂-uitstoot veroorzaakten, zoals subsidie voor de kolenindustrie.

Dit staat haaks op de beloftes die veel landen in november vorig jaar deden op de klimaattop in Glasgow. De voorzitter van die top, Alok Sharma, kondigde toen trots aan dat de wereld steenkool eindelijk de rug toekeerde. „Het einde van kolen is in zicht”, aldus Sharma.

Dat is, gelet op de cijfers, moeilijk vol te houden. Toch vreest Rooijers van CE Delft niet dat de opleving van steenkool het klimaatbeleid in de EU ernstig zal verstoren. „De vreselijke situatie in Oekraïne heeft Europa laten zien waartoe geopolitieke afhankelijkheid kan leiden. Dat is al vaak gezegd, maar veel te lang hebben we gedacht dat het wel goed zou gaan. Op dit moment zijn hernieuwbare energie en energiebesparing veruit de goedkoopste opties die, eenmaal ingevoerd, niet prijsgevoelig zijn.”

Een tijdelijke opleving van steenkool vindt Rooijers begrijpelijk. „Er staat nog steeds veel steenkoolvermogen opgesteld. Er is voorraad, bijvoorbeeld in Polen, en er zijn meer stabiele leveranciers in Latijns Amerika, Australië en Zuid-Afrika. Bovendien is er meer flexibiliteit bij het vervoer van steenkool. Schepen kunnen gemakkelijk uitwijken. Pijpleidingen niet.”

Uiteindelijk verwacht Rooijers dat de oorlog in Oekraïne het Europese klimaatbeleid versnelt. De industrie zal door de hoge prijzen haar energiebeleid snel aanpassen, groene waterstof krijgt een impuls. „Fit for 55, het pakket aan maatregelen om te zorgen dat Europa uiterlijk in 2050 klimaatneutraal wordt, zal in de huidige omstandigheden door de lidstaten gemakkelijker worden geaccepteerd.”