Jurist Philippe Sands: ‘Klaag Poetin en zijn inner circle aan voor de misdaad van agressie’

De afgelopen weken heeft de hele wereld Lviv leren kennen. Het is de (tot op heden) veilige stad in West-Oekraïne waar de vluchtelingen van elders in het land toestromen en waar veel buitenlandse journalisten verslag doen van de oorlog. De stad is ook het decor van de bestseller East West Street uit 2016 (vertaald als Galicische Wetten), van de Britse internationale jurist en auteur Philippe Sands (61). Hij verweeft hierin de geschiedenis van zijn eigen familie tijdens de twee wereldoorlogen met het ontstaan van de juridische begrippen ‘genocide’ en ‘misdaden tegen de menselijkheid’.

„Toen ik in 2010 werd uitgenodigd voor een lezing aan de universiteit van Lviv, had ik eerlijk gezegd nog nooit van de stad gehoord”, zegt Sands deze week aan de telefoon. „Pas toen ik hoorde dat het vroeger Lemberg heette, ging er een belletje rinkelen. Dit was de stad waar mijn grootvader is geboren.

Sands had er in 2010 al een lange carrière opzitten als jurist gespecialiseerd in internationaal recht. Maar pas tijdens zijn bezoek aan Lviv kwam hij erachter dat de stad ook de bakermat was van die twee cruciale juridische begrippen.

De respectieve pleitbezorgers ervan, Raphael Lemkin en Hersch Lauterpacht, hadden allebei aan de universiteit van Lviv gestudeerd. Net als Sands’ grootvader waren zij van hun familie bijna de enige overlevenden van de Holocaust. Hun werk zou een grote impact hebben op het Neurenberg-tribunaal van 1945-1946 tegen nazi-kopstukken, al zouden Lauterpachts ‘misdaden tegen de menselijkheid’ het in Neurenberg uiteindelijk winnen van Lemkins ‘genocide’.

„Bijna honderd jaar na de vlucht van mijn grootvader voor de Russen lijkt de geschiedenis zich te herhalen”, zegt Sands. „Behalve dat wij nu allerlei instellingen hebben die dit soort misdaden in principe zouden moeten voorkomen.”

U heeft als advocaat gepleit voor zowel het Internationaal Strafhof (ICC), het Internationaal Gerechtshof (ICJ) als het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Al die instellingen lijken machteloos te staan tegenover deze Russische invasie.

„Het is een wake-upcall. Het wil niet zeggen dat die instellingen geen nut hebben. Maar het systeem van vroege waarschuwingssignalen heeft duidelijk niet gewerkt. In 2008 heb ik in Den Haag de zaak van Georgië bepleit, waar Rusland toen was binnengevallen ter ondersteuning van de separatisten van Zuid-Ossetië en Abchazië. Dat was een vroeg signaal voor wat Poetin van plan was. Het Internationaal Gerechtshof heeft toen geoordeeld dat het niet bevoegd was. De vroege waarschuwingen waren er dus, maar we hebben ze niet willen zien. De westerse landen waren zo afhankelijk van olie en gas uit Rusland dat zij liever de andere kant opkeken.”

U constateert nu een hiaat in het internationale rechtssysteem en pleit met onder meer de Britse oud-premier Gordon Brown voor een speciaal tribunaal voor Oekraïne met als enige aanklacht de ‘misdaad van agressie’.

„Er is een hiaat, en het is best opmerkelijk dat wij dat nu pas beseffen. Het Neurenberg-tribunaal heeft in zijn slotoordeel gezegd dat de misdaad van agressie de opperste misdaad is omdat hij alle andere misdaden omvat. Want zonder agressieve oorlog heb je ook geen oorlogsmisdaden of misdaden tegen de menselijkheid.

„In 1945 was er hoop dat in de toekomst hierop gefocust zou worden. En er is sindsdien ook veel werk verricht. De definitie van ‘misdaad van agressie’ is aangescherpt en opgenomen in de statuten van het Internationaal Strafhof. Maar omdat Rusland zich teruggetrokken heeft uit het ICC, kan het strafhof de misdaad van agressie alleen vervolgen als de Veiligheidsraad daarom vraagt. En Rusland zal daar natuurlijk zijn vetorecht gebruiken.

„Dus wat doe je dan? Niets? Of doen we zoals de regeringen in ballingschap in Londen in 1942, toen die besloten de nazi-misdadigers na de oorlog te berechten? Zoals ook in de jaren negentig tribunalen zijn opgericht voor ex-Joegoslavië en Rwanda?”

Waarom zou Rusland niet zijn veto uitbrengen tegen zo’n speciaal Oekraïne-tribunaal?

„Omdat zowel Oekraïne als Rusland de misdaad van agressie in hun eigen nationale strafwet heeft opgenomen. Een verwijzing door de Veiligheidsraad is dus niet nodig. We hebben het louter over het internationaliseren van iets wat al bestaat op het nationale niveau. Het is heel simpel: als de politieke wil er is, gaat het gebeuren. Is die er niet, dan niet. Maar het kan dus gewoon wel.”

Als zo’n tribunaal er komt, moet dat dan ook in Den Haag komen?

„Gordon Brown en ik vinden het allebei van het grootste belang dat het in Den Haag wordt gevestigd, ja. Want een Oekraïne-tribunaal moet complementair zijn aan en samenwerken met het ICC. Het mag niet de aandacht afleiden van het werk van het ICC of er politiek of financieel kapitaal van afsnoepen. Er zijn daarover informele contacten geweest met de Nederlandse regering.”

Waarin zou zo’n tribunaal van het ICC verschillen? ICC-aanklager Karim A.A. Khan heeft al een onderzoek geopend naar eventuele oorlogsmisdaden in Oekraïne.

„Kijk, het ICC heeft werkelijk niets gedaan in de zeven jaar dat het zich bezighoudt met misdaden die vanaf 2014 in de Donbas [Oost-Oekraïne] zijn begaan. Dus het idee dat het ICC de komende weken iets van betekenis gaat doen is onzinnig. Dat is geen verwijt: het vervolgen van oorlogsmisdaden of misdaden tegen de menselijkheid is geweldig tijdrovend. Het kost veel minder tijd om te bepalen wie de beslissing heeft genomen om de oorlog te beginnen, en die personen in staat van beschuldiging te stellen. Dat kan tussen nu en het begin van de zomer gebeuren.”

Het is weleens geopperd dat zo’n aanklacht ook een omgekeerd effect kan hebben: dat een leider zich juist gaat vastklampen aan de macht of aan de uitkomst van een oorlog, als het alternatief een enkeltje Den Haag is.

„Dat is een feit. Zeker in ex-Joegoslavië heeft dat gespeeld. Maar toen we het vorige week ter sprake brachten bij de buitenlandminister van Oekraïne tijdens een debat in Londen, barstte die in lachen uit. Daar moesten we ons echt geen zorgen over maken: Poetin heeft zijn beslissing genomen en niets zal hem van gedachten doen veranderen.”

Als Poetin zich niet terugtrekt uit Oekraïne als hij in staat van beschuldiging is gesteld, wat is dan het nut van zo’n tribunaal?

„In het verleden is gebleken dat de dreiging van vervolging van mensen uit de inner circle van een leider wel degelijk een aansporing kan zijn om een deal te sluiten. Het beruchtste voorbeeld is SS-leider Karl Wolff die in 1945 een deal sloot met Allen Dulles, de latere CIA-directeur, over de capitulatie van de Duitse troepen in Italië. Ook bij het ex-Joegoslavië-tribunaal hebben we dat gezien. Daarom is het zo belangrijk dat de aanklacht niet alleen over Poetin gaat, maar ook over zijn naaste vertrouwelingen. Er zijn signalen dat sommigen van hen grote twijfels hebben over zijn Oekraïne-avontuur. Een inbeschuldigingstelling zou sommigen onder hen aan het denken kunnen zetten of zij wel willen blijven meedoen aan deze waanzin. Want het zijn niet de Russische soldaten in Oekraïne die schuldig zijn. Het is een klein groepje mensen in Moskou.”

De positie van westerse landen, met name de VS en het VK, is niet zo heel sterk als het gaat om kritiek op Poetin. De invasie in Irak wegens niet-bestaande massavernietigingswapens heeft nooit een juridisch gevolg gehad.

„Absoluut. Ik was destijds heel uitgesproken in mijn verzet tegen de oorlog in Irak. Die was illegaal en komt op zich ook in aanmerking voor de aanklacht van een misdaad van agressie. Om nog niet te spreken over de oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid die zijn begaan in het kader van de oorlog tegen het terrorisme. En Poetin heeft natuurlijk niet nagelaten om Irak aan te halen om zijn invasie van Oekraïne te legitimeren.

„Dus ja : het Westen staat niet sterk als het Poetin de les wil lezen. Maar wat ik en al die mensen die zich achter onze oproep scharen nu zeggen is: is dat een reden om niets te doen? Nee. Het zou de eerste keer zijn dat een permanent lid van de Veiligheidsraad wordt beschuldigd van een misdaad van agressie. Landen als Frankrijk, de VS en het VK zijn ongetwijfeld bezorgd over het precedent. Maar dat moet ons, mensen uit het maatschappelijk middenveld en de parlementen in onze landen, er niet van weerhouden om dit door te duwen. Om er alles aan te doen om deze gruwel te doen stoppen.”