Kunnen journalisten nog werken in Rusland?

Wat mogen journalisten in Rusland nog schrijven, filmen, twitteren? Welke vragen mogen ze nog stellen, welke antwoorden kunnen ze veilig opschrijven? Sinds president Poetin vrijdag een nieuwe repressieve mediawet tekende, breken journalisten en mediajuristen zich het hoofd over die vragen.

De wet verbiedt het verspreiden van nepnieuws en bestraft het verspreiden van ‘leugenachtige informatie’ over het Russische leger met hoge boetes en, in het uiterste geval, een celstraf tot 15 jaar. Russische burgers die oproepen tot anti-Russische sancties riskeren een celstraf van drie jaar en een boete van ruim 4.000 euro. Sinds Rusland op 24 februari zijn „speciale militaire operatie” in Oekraïne begon, werden media al verplicht om alleen nog informatie te gebruiken uit officiële Russische bronnen en woorden als ‘invasie’ en ‘oorlog’ te vermijden.

Lees ook: Verboden Russisch radiostation Echo van Moskou was van onschatbare waarde

Hoewel er over de praktische toepassing veel vragen bestaan, leidde de wet afgelopen dagen tot een uittocht van journalisten uit Rusland. Inmiddels zouden naar schatting zo’n honderdvijftig journalisten Rusland hebben verlaten. Waar de meeste westerse journalisten naar hun eigen land terug konden keren, zagen hun Russische collega’s zich gedwongen een veilig heenkomen te zoeken naar Turkije, Georgië of Armenië - plaatsen waar zij zonder visum terecht kunnen. Onder hen medewerkers van gesloten of in Rusland geblokkeerde kritische media als de online tv-zender Dozjd, nieuwssites Meduza en Republic, de Russische krant Novaja Gazeta en de legendarische radiozender Echo Moskvy. Daarmee, en met de blokkade van Twitter- en Facebook die mediawaakhond Roskomnadzor vorige week afkondigde, dreigen miljoenen Russen vrijwel volledig te worden afgesloten van vrije informatie.

„Het is vernederend”, schrijft een naar Georgië gevluchte journaliste via een chatbericht aan NRC. In Rusland werkte de vrouw ruim 15 jaar bij radiozender Echo Moskvy. Hoewel ze vanwege haar werk dagelijks bedreigingen ontving, had ze nooit gedacht te zullen vluchten. „Ik ben bij de zender professioneel gevormd. Ik heb er geleerd om niet bang te zijn om mijn mening te geven of de waarheid te spreken. Deze waarden worden in Rusland nu niet gerespecteerd. We mogen alleen nog maar de officiële positie [van de Russische overheid] weergeven, en mogen niet meer twijfelen en geen vragen meer stellen. Persoonlijk vind ik het een belediging om een cirkel een vierkant te moeten noemen. Ik weiger dat.”

Buitenlandse media

De wet lijkt in eerste instantie gericht op Russischtalige media en op Russische journalisten die voor buitenlandse media actief zijn. Buitenlandse journalisten, die vanwege hun paspoort tot voor kort een zekere onschendbaarheid genoten, zijn evenwel niet uitgezonderd. Omwille van zowel Russische als buitenlandse medewerkers staakten de Moskouse kantoren van de BBC, CNN, ZDF, ARD, en het door de VS gefinancierde Radio Free Europe afgelopen dagen een voor een hun werkzaamheden; de BBC besloot die dinsdag na „zorgvuldig beraad” te hervatten. Ook verschillende Europese kranten besloten publicaties op te schorten of troffen andere veiligheidsmaatregelen. Zo lieten persbureau AFP en The Washington Post weten berichten uit Moskou niet langer onder auteursnaam te publiceren. Vele in Rusland gevestigde correspondenten reduceerden daarnaast drastisch hun berichten op Twitter en andere sociale media.

Zolang journalisten en anderen in Rusland om hun woorden kunnen worden opgepakt, is ons beroep opgehouden te bestaan

Journaliste van radiozender Echo Moskvy

Media die een officiële verklaring lieten uitgaan, werden afgelopen weekend door de Russische BZ-woordvoerder Maria Zacharova op het matje geroepen. Gevraagd naar hun verdere plannen in Rusland, moesten de journalisten haar kennelijk een bevredigend antwoord schuldig blijven. „Ze voelen wat druk en ze staken hun journalistieke werk. U zult het niet geloven! De Moskouse bureauchefs konden niet eens antwoorden op mijn vragen, ze konden ons niets vertellen over de verklaring van hun bedrijven”, aldus een sarcastische Zacharova tegen staatszender Rossija 1. Ze verweet onafhankelijke media politieke propaganda te bedrijven, zich niet te bekommeren om hun medewerkers en „verschrikkingen” de wereld in te brengen.

Verlies van kennis

Ondanks de risico’s zijn niet alle journalisten van plan uit Rusland te vertrekken. Voor wie zijn woorden zorgvuldig kiest en bepaalde onderwerpen vermijdt, is er genoeg ander nieuws om over te berichten. „We kunnen hier nog werken, ondanks de druk die op ons wordt uitgeoefend”, vertelt een Europese journalist die niet met naam genoemd wil worden telefonisch. „Als alle journalisten uit Rusland vertrekken, betekent dat een enorm verlies van kennis en expertise. Het is vrijwel onmogelijk om vanuit het buitenland echt goed verslag te doen over zaken die hier gebeuren. Daarom moeten wij hier blijven, om Rusland te doorgronden. Zelfs als dat betekent dat wij sommige onderwerpen moeten vermijden.”

Lees ook: Russen hebben nauwelijks nog toegang tot onafhankelijke informatie door blokkade Facebook en Twitter

Vorige week deed de Russische journaliste Nadezjda Azjgichina, voorzitter van de Russische tak van de internationale schrijversbond PEN, een oproep om Russische journalisten niet uit te sluiten van internationale journalistieke fora. „Het is een doodvonnis voor onafhankelijke stemmen en media in Rusland. Het is belangrijk om te onthouden dat alle eerlijke journalisten, Russisch, Oekraïens, Frans of Duits dezelfde waarden delen”, zei Azjgichina in een interview met de Europese journalistenfederatie (EFP). Ze riep dan ook op tot meer internationale solidariteit. „Dit is belangrijk voor journalisten, en voor ons publiek. Wij moeten niet toestaan dat in Europa het IJzeren Gordijn herleeft.”

De vraag is welke opties er nog zijn voor gevluchte Russische journalisten, zoals de vrouw die naar Georgië vluchtte. Ze is werkloos en ontheemd en heeft geen idee of en wanneer ze weer veilig naar Rusland kan. Veel hoop heeft ze niet. „Ik wil geloven dat ik snel kan terugkeren, maar dat hopen waarschijnlijk alle emigranten. Nu journalisten en anderen in Rusland om hun woorden kunnen worden opgepakt, is ons beroep opgehouden te bestaan.”