Bedachtzaam van tempo, schitterend gefotografeerd en moreel complex – met zulke kwaliteiten won Natural Light, de debuutfilm van regisseur Dénes Nagy, de Zilveren Beer van het filmfestival van Berlijn. De film gaat over een weinig glorieuze periode in de Hongaarse geschiedenis. Hongarije was tijdens de Tweede Wereldoorlog een bondgenoot van nazi-Duitsland. Hongaarse militairen vochten zij aan zij met Duitsers na Hitlers inval in de Sovjet-Unie. Ze maakten zich net als de Duitsers schuldig aan gruwelijke oorlogsmisdaden.
Het perspectief in Natural Light ligt bij een gewone korporaal, István Semetka – fraai belichaamd door de niet-professionele acteur Ferenc Szabó, die in het dagelijks leven werkzaam is als boer. De korporaal is verstrikt geraakt in een oorlogssituatie die hij niet begrijpt en niet kan overzien. Zijn eerste taak is om in leven te blijven. Daarnaast is de vraag of hij nog een spoor van medemenselijkheid en compassie overeind zal kunnen houden in zulke onmenselijke omstandigheden.
De film is gebaseerd op de gelijknamige roman van Pál Závada. Nagy deed ook inspiratie op bij de verhalen van zijn grootvader, die meevocht in het Hongaarse leger in Oe-kraïne. „Mijn opa vertelde graag verhalen over de oorlog”, vertelt Nagy in september vorig jaar in Amsterdam. „Als kind vatte ik zijn verhalen altijd op als een groot avontuur. Later heb ik geprobeerd om diepgravend met hem over de oorlog te praten. Maar hij kon daar alleen op een oppervlakkige manier over vertellen. Zijn emoties zaten compleet op slot. Dat is veelzeggend.”
Dagboeken
Nagy las in militaire archieven in Boedapest ook dagboeken van soldaten. „Dat was misschien mijn grootste inspiratiebron. Soldaten schrijven onaangedaan over een gruwelijk misdrijf dat ze hebben gepleegd tegen burgers. Vervolgens schrijven ze in dezelfde toon verder over wat ze die dag hebben gegeten en dat ze een kaart naar huis hebben gestuurd. De wreedheden waren onderdeel geworden van de dagelijkse routine.”
Natural Light is gedraaid in Letland, met Hongaarse en Letse amateur-acteurs van Russische afkomst die in de film Russische personages spelen. „We konden niet in Rusland of Oekraïne draaien, zoals ik aanvankelijk graag wilde. Dat was niet veilig genoeg. We zouden dan ook geen geld van de Europese Unie hebben gekregen. Daarom moesten we draaien in een land van de EU. Maar het landschap en het licht in Letland was een uitstekend alternatief voor Oe-kraïne en Rusland.”
Van de roman van Závada nam Nagy niet zozeer de gebeurtenissen over, maar vooral het hoofdpersonage: korporaal Semetka die zich graag bezighoudt met fotografie. „De titel van de roman heb ik ook gehandhaafd. Ik hou van de uitdrukking ‘natuurlijk licht’ als contrast met ‘kunstmatig licht’. Met kunstmatig licht kan iemand zich misschien anders voordoen dan hij is en zich een heldenrol aanmeten. In natuurlijk licht kun je niet verbergen wat je werkelijk bent. Dat betekent de titel voor mij. Maar we hebben niet de hele film in natuurlijk licht gedraaid. We hebben af en toe lampen moeten gebruiken, vooral voor de nachtscènes.
„Dat Semetka een amateur-fotograaf is, is een belangrijk element. De foto’s in de film zijn gebaseerd op research naar daadwerkelijke foto’s die Hongaarse soldaten hebben gemaakt. Op foto’s staan de soldaten meestal lachend, soms staan ze op foto’s met Russische boeren naast zich. Op zulke foto’s ziet het eruit alsof de militairen een vrolijk reisje aan het maken zijn, terwijl uit andere bronnen bekend is wat ze ondertussen allemaal moesten doorstaan en hebben aangericht. Zulke foto’s hebben niets te maken met de werkelijkheid, net zoals mijn opa niet in staat was om het echte verhaal van de oorlog te vertellen.”
Taboe-onderwerp
Natural Light onderscheidt zich van veel andere oorlogsfilms. In de meeste films is de protagonist een handelende figuur die de uitkomst van het verhaal ten minste tot op zekere hoogte zelf bepaalt. De werkelijkheid van oorlog is meestal anders: het overkomt de meeste mensen – dat geldt ook voor ondergeschikten in het leger. Nagy koos in Natural Light voor zo’n perspectief van een personage zonder veel ruimte om de loop van de gebeurtenissen te bepalen.
Nagy: „Het was belangrijk om zo dicht mogelijk bij de dagelijkse realiteit van de oorlog te blijven, zonder al te zeer te moraliseren. Ik wil een personage laten zien dat helemaal niet reflecteert op zijn handelwijze, dat misschien pas veel later in staat zal zijn om daarop te reflecteren.
„Dat heeft ook veel te maken met hoe ik mijn eigen positie in de wereld zie. We zijn geneigd om te denken dat we goed in staat zijn om ons te oriënteren in de wereld, dat we goed op de hoogte zijn van wat er plaatsvindt. Ik heb daar mijn vraagtekens bij. Ik denk dat we veel onwetender zijn dan we zelf denken. In het leven is het soms heel moeilijk om precies te zeggen wanneer iets verkeerd loopt. Wat is het moment waarop we in actie zouden moeten komen? Weten we dat altijd?
„In de film probeert de soldaat zich te oriënteren met de kennis en de vaardigheden die hij heeft opgedaan in zijn leven voor de oorlog. Maar daar heeft hij niets meer aan. Hij tast feitelijk volledig in het duister. De meeste Hongaarse soldaten waren eenvoudige boeren. In de oorlog kwamen ze oog in oog te staan met mensen uit een andere cultuur, maar die net als zij boeren zijn. Ze zijn gescheiden door hun taal en door hun uniform, maar feitelijk zijn ze toch hetzelfde soort archaïsche mensen.”
In Hongarije waren de oorlogsmisdaden lange tijd onbespreekbaar. „Na de Tweede Wereldoorlog werd Hongarije communistisch. We waren ineens vrienden van de Russen. Dat maakte het onmogelijk om te spreken over de wreedheden die door Hongaren zijn begaan tegen Russen. Ook na de omwenteling en het einde van het communisme is er niet veel over gesproken. Toen werd dat vanuit de politiek tegengewerkt.
„Het idee was dat Hongarije in de eerste plaats zelf het slachtoffer was geweest tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hongarije zou zijn gedwongen om mee te vechten met de nazi’s, terwijl dat in werkelijkheid veel gecompliceerder lag. De wreedheden van het Hongaarse leger tegen de burgerbevolking in de Sovjet-Unie zijn pas in de laatste tien jaar een onderwerp waar historici boeken over publiceren. De meeste Hongaren weten nog steeds heel weinig van wat er is gebeurd.”