Russen hebben nauwelijks nog toegang tot onafhankelijke informatie door blokkade Facebook en Twitter

Facebook en Twitter zijn in Rusland niet of nauwelijks meer bereikbaar. Vrijdagavond besloot Roskomnadzor, de Russische telecomwaakhond, Facebook te blokkeren vanwege „discriminatie”. Het sociale netwerk had eerder binnen de EU de toegang geblokkeerd tot onder meer de Russische staatsmedia RT en Sputnik, nadat de Europese Commissie het omstreden besluit had genomen om beide media er te verbannen.

Enkele uren na de blokkade van Facebook werd ook de toegang tot Twitter in Rusland afgesloten, al is nog onduidelijk hoe effectief de maatregelen in de praktijk zijn. Volgens Natalia Krapiva, een juriste van digitale-burgerrechtenorganisatie Access Now, zijn Facebook en Twitter, maar ook appstores van Apple en Google in Rusland, niet of moeilijk bereikbaar, behalve met VPN-software, die helpt om internetblokkades te omzeilen.

Facebook-woordvoerder Nick Clegg veroordeelde de blokkade: „Miljoenen gewone Russen zullen worden afgesloten van betrouwbare informatie (…) en de mogelijkheid om zich uit te spreken”, schreef hij op Twitter. Het bedrijf zegt er alles aan te doen om Facebook in Rusland beschikbaar te houden.

Lees ook Verboden Russisch radiostation Echo van Moskou was van onschatbare waarde

De blokkade past in een reeks maatregelen van de Russische autoriteiten om hun greep op informatie in het land te vergroten. Vorige week werden twee van de laatste onafhankelijke media in het land – online tv-zender TV Dozjd en radiostation Echo Moskvy – verboden, omdat ze objectief bleven berichten over de oorlog in Oekraïne. Media mogen die geen oorlog noemen en alleen officiële overheidsinformatie over de „speciale militaire operatie” verspreiden. Vrijdag besloot het Russische parlement, de Doema, dat journalisten en gewone burgers voortaan tot vijftien jaar celstraf kunnen krijgen voor het verspreiden van „nepnieuws” of „desinformatie” over de oorlog in Oekraïne of de Russische krijgsmacht.

Als reactie daarop besloot videochatdienst TikTok in Rusland zondag om de mogelijkheid om nieuw materiaal te posten of te livestreamen uit te schakelen. Het bedrijf vreest voor de veiligheid van zijn gebruikers en personeel. TikTok werd de afgelopen weken veel gebruikt om beelden – lang niet allemaal geverifieerd – over de oorlog te delen.

Ook blokkeerde de Russische overheid vrijdag de toegang tot een groot aantal westerse nieuwssites, waaronder de BBC, Deutsche Welle en Radio Free Europe.

Oekraïense druk

De vrije toegang tot online informatie wordt echter niet alleen door Russische censuur bedreigd. Techbedrijven staan sinds de oorlog uitbrak ook van westerse en Oekraïense zijde onder druk. Vanuit Kiev roept de jonge Oekraïense vicepremier en minister van Digitale Transformatie Mychajlo Fedorov (31) techbedrijven voortdurend op om hun diensten in Rusland op te schorten. Daags na het begin van de Russische inval schreef hij al een brief aan Tim Cook, de Apple-topman die hij in september nog had ontmoet in Californië. Hij vroeg Cook om Apples diensten en producten in Rusland niet langer beschikbaar te stellen. „We zijn ervan overtuigd dat dat de jeugd van Rusland zal motiveren om de schandelijke militaire agressie te stoppen.”

Hoe Russen de oorlog in Oekraïne (niet) zien

Deze podcast luister je ook in onze app

Fedorov maakt handig gebruik van sociale media om de techbedrijven aan te sporen tot actie. In veelgedeelde tweets vroeg hij afgelopen week behalve Apple ook onder meer Meta – het moederbedrijf van Facebook en Instagram – Twitter, Viber, PayPal en Netflix om zich uit Rusland terug te trekken.

En inderdaad maakte Apple enkele dagen later bekend in Rusland voorlopig geen iPhones en andere hardware meer te zullen verkopen. Een goede eerste stap, twitterde Fedorov: nu de App Store nog.

Steeds meer andere techbedrijven volgen dat voorbeeld. Onder meer Microsoft, PayPal, SAP en Samsung besloten hun activiteiten in Rusland voorlopig te staken.

De ruggengraat van internet

Fedorov heeft niet alleen aanbieders van online diensten zoals sociale-mediaplatforms in het vizier. Hij richt zich ook op bedrijven en organisaties die de technische infrastructuur van internet verzorgen. Zo riep hij Amazon op om zijn clouddienst Amazon Web Services in Rusland af te sluiten, een systeem waar talloze websites van afhankelijk zijn voor de opslag en verwerking van data.

Vrijdag werd bekend dat Cogent, een Amerikaanse internetprovider die met zijn grote en snelle netwerk deel uitmaakt van de zogeheten backbone, de ruggengraat van internet, zijn diensten in Rusland per direct staakt. De impact daarvan is groot: Cogent verzorgt een van de belangrijkste verbindingen tussen Rusland en de rest van internet, en de grootste telecombedrijven in Rusland maken allemaal gebruik van Cogents infrastructuur.

Eerder wezen ICANN – de non-profit organisatie die onder meer verantwoordelijk is voor het beheer van landdomeinen, zoals .nl in Nederlandse internetadressen, of .ru in Russische – en RIPE-NCC, verantwoordelijk de distributie van ip-adressen – nog wel een verzoek van Fedorov af om Rusland van het wereldwijde internet af te sluiten. Om technische en principiële redenen: „Alleen door ongehinderde toegang tot internet kunnen burgers betrouwbare informatie en verschillende meningen ontvangen”, schrijft ICANN-voorzitter Göran Marby.

Alleen nog propaganda

Mensenrechtenorganisaties zijn om die reden ook kritisch over de campagne van Fedorov en de goedbedoelde acties van westerse techbedrijven.

„Er zijn in Rusland veel mensen die de oorlog een oorlog noemen, en de invasie een invasie. Veel mensen die voorheen zwegen over de misdaden van Poetin spreken zich nu uit. Publieke figuren uiten kritiek op de oorlog en delen online informatie over wat er aan de hand is”, zegt Natalia Krapiva van Access Now aan de telefoon vanuit de Verenigde Staten.

Als techbedrijven Rusland afsluiten, is er geen manier meer om informatie over wat er aan de hand is naar buiten te brengen. Wat er dan overblijft, is alleen de propaganda op tv

Natalia Krapiva Access Now

Juist nu de Russische overheid zijn greep op de media en op internet vergroot, kunnen techbedrijven helpen om Russen toegang te bieden tot alternatieve informatiebronnen. Toegang tot app stores is bijvoorbeeld nodig om versleutelde chatprogramma’s of VPN-software te installeren, waarmee gebruikers websites en andere online diensten kunnen bereiken die door de autoriteiten worden geblokkeerd.

„Als techbedrijven Rusland afsluiten is er voor de anti-oorlogsbeweging geen manier meer om informatie over wat er aan de hand is naar buiten te brengen. Wat er dan overblijft, is alleen de propaganda op tv. Daar heb je geen internet voor nodig.”

Krapiva noemt als voorbeeld de toespraken van de Oekraïense president Zelensky, die zich regelmatig rechtstreeks tot de Russische bevolking richt. „Russen vertellen me dat ze nog nooit iemand zo tegen zich hebben horen spreken, met zoveel respect. Dat is heel krachtig. Hoe kunnen Russen Zelensky horen spreken als er geen internet meer is? Russische propagandakanalen zenden hem niet uit.”

Lees ook Hoe een Oekraïense en een Rus het nieuws volgen

Volgens Krapiva kunnen technologiebedrijven andere dingen doen om Oekraïne te helpen. „Meta heeft bijvoorbeeld maatregelen getroffen om gebruikers in Oekraïne én in Rusland hun Facebookprofiel beter te helpen beveiligen, want de Russische autoriteiten hebben het voorzien op iedereen die zich uitspreekt. En als Oekraïne valt, zullen de Russen daar dezelfde surveillance invoeren als in Rusland zelf, en lopen regeringsfunctionarissen en mensenrechtenactivisten gevaar. Of internetbedrijf Cloudflare, dat gegevens van gebruikers heeft gewist van Oekraïense servers om te voorkomen dat data in verkeerde handen vallen. Bescherm je gebruikers, in plaats van ze af te sluiten.”