De klap van de sancties komt hard aan bij de Russen

Superjachten van oligarchen werden in beslag genomen, aandelen van Russische banken verloren vrijwel al hun waarde, de koers van de roebel duikelde met een derde – en herstelde niet meer. Deze week werd de impact duidelijk van de ongekend zware financieel-economische sancties van westerse landen tegen president Poetin, zijn regering en zijn entourage.

Terwijl Oekraïense steden werden belegerd door de Russische invasiemacht, sloeg het Westen terug met wat de Franse minister van Financiën Bruno Le Maire op de Franse radio een „totale economische en financiële oorlog” noemde. Le Maire nam even later die woorden terug: de term ‘oorlog’ was „ongepast” geweest.

In wezen is wel degelijk sprake van economische oorlogsvoering: het Westen treft het financiële hart van de Russische staat, hoewel de sancties niet „totaal” genoemd kunnen worden. Daarvoor zitten er te veel gaten in. De belangrijkste sancties van de Verenigde Staten, de Europese Unie en het Verenigd Koninkrijk tegen de Russische financiële sector vormen een drietrapsraket. Afzonderlijke Russische banken worden afgesneden van het kapitaalverkeer, sommige van die banken wordt de toegang tot het internationale identificatiesysteem Swift ontzegd, en de tegoeden van de Russische centrale bank in westerse valuta, die over de grens geparkeerd staan, worden bevroren.

De kleine lettertjes van de sancties zijn belangrijk. Bij zowel de Amerikaanse als de Europese bankensancties is de energiesector van de restricties uitgezonderd. Transacties voor de betaling van gas moeten kunnen doorgaan, ook nu Rusland woonwijken in Oekraïense steden bestookt.

De volledige afkoppeling van Rusland van het mondiale financiële circuit is dus nog geen feit. Maar verwoestend zijn de financiële strafmaatregelen al wel, ook omdat ze in combinatie worden genomen met andere sancties, die individuele personen en sectoren treffen: Russische oligarchen en invloedrijke figuren worden afzonderlijk aangepakt, er zijn exportrestricties op bepaalde technologie, en de Russische luchtvaart is aan banden gelegd.

Het doel van al deze sancties is, in de woorden van Europese Commissie-voorzitter Ursula von der Leyen, „de capaciteit van het Kremlin om oorlog te voeren tegen zijn buren te verminderen”. Maar de westerse economische oorlogsvoering treft óók, en voorlopig vooral, de gewone Rus. De effecten tot dusver op een rij.

De kapitaalmarkten

Russische bedrijven kunnen zich sinds deze week amper nog financieren op de internationale kapitaalmarkten. Dat gaat hun investeringen raken, en mogelijk ook al snel hun dagelijkse activiteiten. Dit is een gevolg van de financiële sancties, die transacties bemoeilijken. Maar ook van de reactie daarop van het Kremlin, dat allerlei maatregelen treft om kapitaalvlucht te voorkomen.

Veel westerse beleggers hebben gezegd zich terug te trekken uit Rusland, waaronder de grote Nederlandse pensioenfondsen en het Noorse staatsinvesteringsfonds. Maar wat door hen wordt gepresenteerd als een keus is in werkelijkheid weinig anders dan het onderkennen van de realiteit: veel beleggingen moeten sowieso al worden afgeschreven. Zo heeft Moskou al gezegd dat rente op staatsleningen niet meer wordt betaald aan buitenlandse investeerders. De Russische regering verbood woensdag al buitenlandse bedrijven en personen Russisch bezit van de hand te doen.

De handel in Russische aandelen buiten Rusland vindt nauwelijks nog plaats. New York is gestopt met de handel in certificaten van aandelen van Russische bedrijven. De koersen van certificaten van aandelen van bedrijven als Gazprom, Rosneft of Sberbank waren deze week op de beurs van Londen nog maar een paar cent hoog. Daarop stopte ook de beurs van Londen de handel. Russische aandelen werden bovendien verwijderd uit verschillende indices, zoals de MSCI voor opkomende landen. Dat brengt Russische bedrijven die van westers kapitaal afhankelijk zijn in de problemen. Techbedrijf Yandex, in New York genoteerd, waarschuwde vrijdag dat het failliet kan gaan.

De beurs van Moskou is dicht en het is de vraag of hij volgende week open gaat. Dan zou voor het Russische publiek meteen uit de koersen blijken hoe slecht het gaat – al heeft de regering omgerekend een kleine 8 miljard euro vrijgemaakt om steunaankopen te doen.

Inmiddels kan de crisis in Rusland de vernietigende depressie van 1998 naar de kroon steken. De koers van de roebel staat inmiddels op 117 per dollar, een diepterecord. Donderdag kwam de eerste inschatting van de economische schade van de sancties, van de Amerikaanse bank JP Morgan. De bank voorziet een krimp van de Russische economie in het tweede kwartaal van 35 procent.

Voor de inwoners en bedrijven van Rusland dreigt hoge inflatie en een tekort aan zo’n beetje alles. Het zijn deze omstandigheden die kunnen leiden tot het ontstaan van ‘dollarisering’: een omvangrijke zwarte markt in goederen op basis van cash in buitenlandse valuta’s, die enkel voor de welgestelden beschikbaar is – als er al iets is om te kopen. Tegelijk dreigt, zowel financieel als valutair, economisch en wellicht ook politiek een ‘sinoficatie’: China, waarmee Rusland een lange grens deelt, doet nog wél zaken en breidt zo zijn invloed uit.

Intussen ondergraven de sancties het vermogen van de Russische staat om de economie te steunen. De buitenlandse valutareserves van de Russische centrale bank, ruim 630 miljard dollar, staan voor een groot deel (hoeveel precies is onduidelijk) in westerse landen geparkeerd. Die tegoeden zijn nu bevroren. Rusland kocht de voorbije jaren meer Chinese valuta in om minder vatbaar te worden voor westerse sancties. Maar ‘Fort Rusland’ lijkt toch te wankelen. Kredietbeoordelaars S&P, Moody’s en Fitch hebben de Russische staatsschuld afgewaardeerd tot ‘junk’. De totale Russische buitenlandse schuld wordt geschat op 480 miljard dollar.

De banken

Zeven banken – waaronder VTB (de op één na grootste bank van Rusland, in staatshanden), Promsvyazbank (financier van defensieprojecten) en Bank Rossiya (met sterke banden met het Kremlin) – krijgen tien dagen de tijd om zich terug te trekken uit transactiesysteem Swift, zo maakte de EU woensdag bekend. Via het in België gevestigde Swift, dat onder EU-regelgeving valt, wisselen banken informatie uit om grensoverschrijdende betalingen te vergemakkelijken. Betalingen worden voor de nu afgekoppelde Russische banken gecompliceerder en onzekerder.

Sberbank (qua balanstotaal goed voor 38,8 procent van de Russische bankensector) wordt níet uit Swift gezet. En ook Gazprombank, de zakenbank van energiereus Gazprom, wordt gespaard. Deze twee banken handelen veel transacties met de Russische energiesector af. Europa wil ook in oorlogstijd het Russische gas binnen laten stromen om, in de woorden van de Duitse minister van Economische Zaken Robert Habeck, de binnenlandse „sociale vrede” te bewaren. De regering-Biden wil, met de tussentijdse verkiezingen van november in aantocht, de energieprijs op de wereldmarkt niet verder opjagen.

Overigens wordt Sberbank wel getroffen door minder zware westerse sancties, die óók al effect hebben. De Europese Centrale Bank verklaarde maandag dat de Oostenrijkse dochter van Sberbank op omvallen staat. In Moskou kunnen klanten van Sberbank en van andere banken niet zomaar geld opnemen. Er staan rijen voor Russische pinautomaten – een teken dat het vertrouwen in de banken zwaar onder druk staat. Contant geld geldt in zo’n situatie als veilige haven, hoewel een contante roebel dat op dit moment evenmin is.

Lees ook: Voor westerse bedrijven is de oorlog van Poetin een morele test

Digitaal betalen is niet zomaar een alternatief. Russen met creditcards van MasterCard en Visa kunnen die niet gebruiken, omdat deze bedrijven zeggen aan de sancties te moeten voldoen. Apple Pay werkt ook niet meer, hoewel Apple zegt zich uit Rusland terug te trekken uit ethische redenen, niet vanwege sancties. Cryptovaluta kunnen een sluipweg langs de sancties vormen – maar deze week kondigden Europese en Amerikaanse autoriteiten aan ook deze route te gaan belemmeren.

Het gas en de olie

Het Westen schrikt zoals gezegd terug voor directe sancties op de Russische olie- en gasexporten, maar toch is het zeer de vraag of Rusland zijn inkomsten uit de energiesector lang op hetzelfde hoge peil kan houden. Momenteel liggen die inkomsten zeer hoog. Dagelijks incasseert Rusland, volgens een schatting van denktank Bruegel, zeker 660 miljoen euro aan inkomsten uit Europa. Door de hoge prijzen voor grondstoffen – fors opgedreven door de oorlog – zijn die inkomsten flink opgelopen. In januari waren de dagelijkse inkomsten nog ‘slechts’ zo’n 200 miljoen. In die zin financiert de Russische invasie zichzelf, althans voorlopig.

Van verschillende kanten staan de Russische inkomsten niettemin onder druk. Onderdelen voor olie- en gasinstallaties mogen vanuit westerse landen niet meer worden verscheept. En van veel materieel, bijvoorbeeld voor de raffinage van de olie, is Rusland afhankelijk van buitenlandse – westerse – import. Ook is er een ban op de levering van technologische kennis. Eurocommissaris Kadri Simson (Energie) sprak donderdag de verwachting uit dat hierdoor de jaarlijkse olie-inkomsten van meer dan 20 miljard dollar „na verloop van tijd” zullen dalen.

De afzet van olie heeft nog een tweede probleem, omdat veel westerse bedrijven geen olie van Russische bodem meer willen kopen. Dat is ook bij enkele Nederlandse bedrijven het geval, soms op uitdrukkelijk verzoek van medewerkers. Gevolg is dat de Russische olie, zoals Urals Oil, tegen hoge kortingen ten opzichte van Brent-olie wordt aangeboden. Brent is de zogeheten benchmark (‘prijsvormer’) voor Europese olie. De uitblijvende vraag is niet alleen van principiële aard. Een anonieme vertegenwoordiger van een Japanse raffinaderij stelde tegenover Reuters dat de kans op problemen bij het afrekenen van de olie te groot is. „Daar komt bij dat het in deze situatie problematisch is om schepen te regelen voor het transport. Daarom durven wij geen Russische ruwe olie meer te kopen.”

De gastoevoer naar Europa gaat vooralsnog ongehinderd verder. Al langere tijd biedt Gazprom naar verluidt geen spotcontracten meer aan (gas dat op korte termijn wordt geleverd), mede waardoor de prijzen al maanden aan het stijgen zijn. Het gas dat eerder via langetermijncontracten (twintig tot dertig jaar) is geregeld, wordt volgens energiedeskundige Martien Visser (Hanzehogeschool Groningen) gewoon geleverd. Dat geldt ook voor leveringen via Oekraïne, waarbij het dagelijks om 80 miljoen kubieke meter gaat. Via pijpleiding Nord Stream 1 wordt momenteel de maximale hoeveelheid van 170 miljoen kubieke meter per dag aan Europa geleverd. Intussen ging wel het moederbedrijf van Nord Stream 2, een pijpleiding die dit jaar in gebruik zou worden genomen, deze week failliet. Duitsland heeft de stekker uit het project getrokken.

De oligarchen

De EU, de Amerikanen, de Britten: ze buitelden afgelopen dagen over elkaar heen met sancties voor Russische oligarchen. En die werden ook direct toegepast. Zo moest de Rus Alisher Usmanov vernemen dat zijn superjacht in de haven in het Duitse Hamburg werd ingenomen. Het schip – 156 meter lang, twee helikopterplatforms, een sauna, fitnessruimte en grootste zwembad ooit op een jacht – lag daar voor onderhoud.

Usmanov, die Poetin eerder financieel zou hebben gesteund, is rijk geworden met bedrijven in staal, ijzererts en telecom. Hij heeft voor zover bekend de oorlog in Oekraïne niet veroordeeld. Wel noemde zijn metaalbedrijf de sancties „ongegrond en oneerlijk”. De EU zou „valselijk” zijn „eer, waardigheid en zakelijke reputatie aantasten”. Ook sommige andere oligarchen noemden de sancties de afgelopen dagen oneerlijk.

Superjachten zijn populair onder rijke Russen. Aan de Franse badplaats La Ciotat werd nog een jacht in beslag genomen, dat van oliemagnaat Igor Setsjin. Anderen wachtten de sancties niet af: vijf superjachten van oligarchen voeren afgelopen dagen naar de Malediven, een eilandengroep in de Indische Oceaan.

Oligarchen zijn een lastige groep om buitenlands vermogen van af te nemen. Hun rijkdom zit veelal verstopt, bijvoorbeeld in lege vennootschappen. Maar het psychologische effect van de maatregelen is merkbaar: ze voelen de bui hangen. Hoewel hij niet op de sanctielijst staat, heeft de Rus Roman Abramovich de Londense voetbalclub Chelsea te koop gezet. Aleksej Mordasjov voelde zich genoodzaakt op te stappen uit de raad van commissarissen van TUI, de vakantie-aanbieder waarvan hij een derde van de aandelen bezit. Mordasjov kreeg sancties opgelegd vanwege zaken die hij op de door Rusland bezette Krim zou hebben gedaan en banden met pro-Kremlin-televisiestations.

Opvallend is dat de voormalige veilige havens voor rijke Russen niet meer zo veilig blijken. Monaco, lang een toevlucht voor Russisch geld, kondigde aan zich aan Europese sancties te houden en tegoeden te bevriezen. Ook Zwitserland sluit het luchtruim voor de Russen en laat Russen met banden met Poetin het land niet meer in. Verschillende oligarchen spraken zich afgelopen dagen uit tegen de oorlog in Oekraïne. Maar harde veroordelingen richting Poetin blijven uit.

De luchtvaart

De sancties tegen Rusland hebben nu al grote impact op het vliegverkeer van en naar Rusland. De EU, het VK, de VS en Canada hebben hun luchtruim gesloten voor alle Russische vliegtuigen.

De grootste gevolgen voor de binnenlandse luchtvaart – essentieel voor een immens land als Rusland – worden pas de komende weken duidelijk. Luchtvaartdeskundigen houden er rekening mee dat Russen binnenkort niet of nauwelijks meer een vliegticket kunnen boeken. Dat heeft grote gevolgen voor het groeiende aantal Russen dat het land wil ontvluchten – en heeft een aantal oorzaken.

De sancties verbieden verkoop en verhuur van vliegtuigen en onderdelen alsmede het uitvoeren van service en onderhoud aan toestellen. De twee grootste vliegtuigfabrikanten van de wereld, Airbus en Boeing, hebben deze week gezegd dat zij geen diensten zullen leveren aan Russische maatschappijen. Maatschappijen hebben doorgaans voor twee tot drie weken onderdelen in voorraad. Daarna moeten ze worden besteld bij de fabrikant.

Veruit de meeste toestellen van Russische maatschappijen komen van Airbus en Boeing. Rusland heeft wel een eigen vliegtuigindustrie, maar die is relatief klein. Bovendien bestaat het populairste toestel, de Sukhoi Superjet SSJ100, voor bijna tweederde uit westerse onderdelen. Een nieuw model, de SSJ-New, wordt op last van het Kremlin ‘gerussificeerd’. Vanaf 2024 moet het toestel in gebruik zijn, voor 97 procent gemaakt van in Rusland vervaardigde onderdelen.

Daarbij zijn de meeste toestellen waarmee Russische maatschappijen als Aeroflot, S7 Airlines en budgetmaatschappijen Pobeda en Smartavia vliegen, niet hun eigendom. Meer dan helft van de Russische vloot van bijna duizend passagiersvliegtuigen is geleased in het buitenland, aldus het Britse luchtvaartonderzoeksbureau IBA. Zo verhuurt de marktleider, het Ierse AerCap, circa honderdvijftig toestellen aan Russische maatschappijen.

Leasecontracten vallen ook onder de sancties. De huurtoestellen moeten allemaal terug – al is onduidelijk hoe. De deadline is 28 maart. De IBA-analisten twijfelen of de Russische maatschappijen hun huurtoestellen direct retour zullen sturen. In de leasesector heerst grote angst dat maatschappijen toestellen zullen ‘kannibaliseren’: onderdelen van één vliegtuig worden gebruikt om een ander vliegtuig op te lappen.

Donderdag werd ook bekend dat de twee belangrijkste leveranciers van software om tickets mee te boeken en passagiers in te checken – het Spaanse Amadeus en het Amerikaanse Sabre – hun diensten aan Russische maatschappijen opschorten. Dat geldt ook voor de belangrijkste verzekeringsmaatschappijen voor luchtvaartmaatschappijen, zoals Lloyd’s in Londen.

Twee troeven heeft Rusland in mogelijke onderhandelingen met westerse luchtvaartbedrijven. Volgens internationale persbureaus maken Boeing en Airbus zich zorgen over de positie van China, de grootste groeimarkt voor vliegtuigen in de wereld. Als Rusland en China hun (industrie) politiek op elkaar gaan afstemmen, schaadt dat misschien op termijn de kansen om Boeings en Airbussen te verkopen in China.

Ten tweede is Rusland ’s werelds grootste producent van titanium. Het lichte, corrosiearme metaal wordt steeds meer toegepast in vliegtuigen. Airbus en Boeing kopen het onder meer bij marktleider VSMPO-Avisma, onderdeel van het Russische technologieconcern Rostec. Dat maakt ook vliegtuigen, helikopters en wapensystemen voor het Russische leger.

Lees ook: Wat doen Nederlandse bedrijven met de zaken in Rusland?

De producten en de winkels

Scheepsladingen voedingsmiddelen en medische goederen voor Russische havens dreigen te bederven of te beschadigen door sterk toegenomen vertragingen in zeehavens. Daarvoor waarschuwde de Deense containervervoerder Maersk zijn klanten deze week. Douane en havenautoriteiten in een groot aantal havens wereldwijd moeten sinds deze week controleren of containers voor Rusland spullen bevatten die onder de internationale sancties vallen.

Het Deense Maersk, zijn Zwitsers-Italiaanse concurrent MSC en andere grote containergiganten hebben de afgelopen week afgekondigd dat zij hun leveringen aan Russische havens opschorten. Voeding, medicijnen en humanitaire goederen zijn uitgezonderd. Het gaat onder meer om de Baltische havens in Sint-Petersburg en Kaliningrad, de Zwarte Zee-havens en de Russische havens in het Verre Oosten.

Volgens de Amerikaanse dienstverlener FourKites, dat voor grote klanten hun logistiek in kaart brengt, lopen de vertragingen in zeehavens sterk op door de oorlog in Oekraïne. Schepen liggen dagen langer te wachten in Europese havens totdat ze zijn gelost en weer mogen uitvaren.

De import in Rusland is volgens FourKites sterk gedaald. Het aantal scheepsladingen was deze week 17 procent minder dan half februari. De logistiek in Rusland wordt ook ernstig geraakt doordat distributiebedrijven als Deutsche Post DHL, FedEx en UPS niet meer bezorgen in het land vanwege de oorlog en de sancties.

De beschikbaarheid en prijs van allerlei goederen in Rusland staat ook onder druk vanwege de gekelderde roebelkoers, die import een stuk duurder maakt. En omdat westerse bedrijven zich uit het land terugtrekken. Na berichten donderdag dat IKEA zijn activiteiten in Rusland zou gaan staken, bestormden Russen zowat vestigingen van het bedrijf, om nog snel in te slaan. Andere bedrijven die de deuren sloten, zijn kledingketen H&M, techbedrijf Microsoft en schoenenmerk Nike. Het lot van de werknemers van deze bedrijven is nog onbekend.